استپائیان

اِستِپانیان \ [e]stepāniyān\ ، سِـروژ (نـام مستعـار: سِـژان) (1307-1375ش/ 1928-1996م)، مترجم ایرانیِ‌آثار ادبی. او بیشتر به‌سبب ترجمۀ مجمو‌عۀ آثار آنتون چخوف (ه‍ م) شناخته می‌شود.

سروژ در خانواده‌ای ارمنی در باکو زاده شد. در 10سالگی همراه خانواده به ایران مهاجرت کرد و در رشت ساکن شد. او که از کودکی با زبان روسی آشنا بود، در ایران به تقویت آن پرداخت و در کنسولگری اتحاد شوروی در رشت به‌عنوان مترجم به کار مشغول شد (مصاحبه...). هم‌زمان با خدمت در کنسولگری، به عضویت حزب تودۀ ایران (ه‍ م) درآمد (سیر...، 381). سپس به تهران رفت و در پی کودتای 28 مرداد 1332 دستگیر، و به اعدام محکوم شد، اما مجازات وی بعداً به 7 سال زندان تخفیف یافت (دانشنامۀ...،213). در زندان کتاب شطرنج و تئوری آن، اثر مایزِلیس را ترجمه کرد (انتشار ترجمۀ فارسی: 1340ش)که نخستین کتاب جامع در زبان فارسی دربارۀ شطرنج به‌شمار می‌آمد و با استقبال چشمگیری نیز روبه‌رو، و بارها تجدید چاپ شد (همان‌جا؛ تقی‌زاده، 7). 
استپانیان پس از آزادی از زندان، در رشتۀ مدیریت صنعتی و به‌شیوۀ مکاتبه‌ای، از دانشگاهی در انگلستان فارغ‌التحصیل شد (دانشنامۀ، همان‌جا). به‌موازات این فعالیتها، به ویرایش ترجمه‌ها و ترجمۀ داستانهای روسی و اروپایی می‌پرداخت و با چند نشریه، از جمله کتاب هفته (نام بعدی: کیهان هفته) همکاری داشت. داستان «فیل در پرونده»، که در نخستین شمارۀ کتاب هفته انتشار یافت (1340ش)، از ترجمه‌های او ست. 
استپانیان افزون بر ارمنی و فارسی، به زبانهای روسی، فرانسوی، انگلیسی و ترکی نیز تسلط داشت (حبیبی، 623) و شماری قصه با نام مستعار سِژان منتشر کرد. زندگی در گور، نوشتۀ استراتیس میریویلیس (1345ش) و شطرنج: مرحلۀ وسط بازی، نوشتۀ آلکسی استپانُویچ سوئِتین (1352ش) از ترجمه‌های اوست. 
استپانیان در 1359ش همراه با همسر و فرزندانش به فرانسه رفت و در آنجا مقیم شد. در فرانسه کتابهای گذر از رنجها، نوشتۀ آلکسی تولستوی (1359ش)، سراب، از همان نویسنده (1364ش) و بچه‌های آربات، نوشتۀ آناتولی ریباکُف (1369ش) را ترجمه کرد. او تا 1372ش در فرانسه بود؛ پس از آن به ایران بازگشت و کتاب ماجراهای حیـرت‌انگیز بـارُن فُن مونهـاوزن ــ نوشتۀ گُتفرید آوگوست بورگِر ــ را تجدید چاپ کرد (1373ش) که طنزی دربارۀ اخلاق و احوال اشراف سدۀ 18م آلمان است. پس از آن، ترجمۀ مجموعه آثار چخوف (1371-1375ش، 5 ج) را انتشار داد که بزرگ‌ترین محصول زندگی مترجمی او ست. 3 جلد از این مجموعه شامل 140 داستان کوتاه و بلند، و 2 جلد دیگر شامل نمایشنامه‌های چخوف است (هاروتونیان، 108) و با افزوده شدن «جزیرۀ ساخالین» و چند داستان دیگر، این مجموعه به 7 جلد رسید (حبیبی، 622؛ جلد هشتم این مجموعه با ترجمۀ مترجم دیگری، و پس از مرگ استپانیان منتشر شده است). 
استپانیان با اینکه در اواخر زندگی به سرطان مبتلا شد، ترجمۀ آثار آلکساندر پوشکین را به فارسی آغاز کرد تا به‌مناسبت دویستمین سال درگذشت او منتشر کند، اما با مرگ استپانیان در بیمارستانی در فرانسه، این ترجمه ناتمام ماند (تقی‌زاده، همان‌جا). دو سال پس از مرگش، ترجمۀ مجموعه آثار چخوف او به‌عنوان کتاب سال ایران برگزیده، و جایزۀ آن به خانواده‌اش اعطا شد (دانشنامۀ، 214؛ نیز مصاحبه).

مآخذ

تقی‌زاده، صفدر، «تا دامنۀ عمر»، کتاب ماه (ادبیات و فلسفه)، 1376ش، س 1، شم‍ 4 و 5؛ حبیبی، سروش، «خاموشی سرژ استپانیان»، کلک، شم‍ 80-83 (بهمن 1375)؛ دانشنامۀ ایرانیان ارمنی، به‌کوشش ژانت لازاریان، تهران، 1382ش؛ سیر کمونیزم در ایران (از شهریور 1320 تا فروردین 1336)، فرمانداری نظامی تهران، تهران، 1336ش؛ هاروتونیان، ادوارد، «یادی از سروژ استپانیان، مترجم مجموعۀ آثار چخوف»، پیمان، شم‍ 7- 8 (پاییز و زمستان 1376ش)؛ نیز: مصاحبۀ شفاهی با خانم هونانیان (خواهر همسر سروژ استپانیان). 

سمیه پهلوان