استجه

اِستِجه \ esteje(a)\ ، یـا اَستیجـی (در اسپـانیـایـی: اِثیخـا)، شهری کهن در جنوب غربی اسپانیا. این شهر در استان سِویل (سِویّا) در منطقۀ اندلس (آندالوسیا) قرار دارد (اصطخری، 41؛ ابن‌فرضی، 305؛ ابن‌عبدالمنعم، صفة...، 142؛ EB، EA، ذیل «اِثیخا»؛ GLE، «فرهنگ...»، ذیل «اِثیخا»). 
نام باستانیِ ایبِریاییِ این شهر در دورۀ گوتها اَستیجی بود (بستانی، ذیل استجه؛ EI 1، ذیل «استیجه») و در دورۀ رومیان، کولونیا آوگوستا فیرما نامیده شد. مسلمانانْ این شهر را استجه نامیده‌اند. در تقسیمات پیشینیان، استجه از جمله شهرهای ناحیۀ قُرطُبه به‌شمار می‌رفت (مقری، 165؛ قلقشندی، 226، 227؛ ابن‌سعید، 10، 35). 
این شهر به‌دست ایبِریان (ایبِریاییها) بنا شد و چندی مستعمرۀ یونانیان، پس از آن کارتاژیها، و سپس رومیان بود، و در دورۀ رومیان به مرکز مذهبی ـ قضایی تبدیل شد (بستانی، «فرهنگ»، همـان‌جاها؛ EI 2، ذیـل «استجه»؛ EUE، ذیل «استیجی...»). از آنجا که در گذشته، استجه منزلگاهی مهم میان قرطبه (کُردُبا) و اِشبیلیه (سِویل) به‌شمار می‌رفت، اهمیتی بیش از امروز داشت. آثار کلیساهای کهن و نیز کلیساهایی از سده‌های 14- 18م در استجه بر جای مانده است (EUE، همان‌جا؛ نیز همان، ذیل «اثیخا»؛ «فرهنگ»، EB، همان‌جاها؛ PR، ذیل «استیجی»). همچنین آثاری از دورۀ اسلامی در استجه به چشم می‌خورد، چنان‌که ناقوس کلیسای «صلیب مقدس» بر بقایای منارۀ مسجد جامع آن نصب شده است (نک‍ : عنان، الآثار...، 76- 78).
در آغاز سدۀ 8 م سپاه مسلمانان، به‌فرماندهی طارق بن زیاد، به استجه روی آورد. رودریگو، فرمانروای استجه، در 92ق/ 711م از طارق شکست خورد و کشته شد و شهر به دست طارق افتاد (ابن‌اثیر، 563؛ زرکلی، ذیل طارق بن زیاد؛ بستانی، EI 1، همان‌جاها). 
استجه در دورۀ اسلامی همواره یکی از پایگاههای شورشیان بود. ابن‌حفصون در 889م، پس از جنگ و گریزها استجه را تصرف، و آنجا را پایگاه سپاهیان خود کرد. از همین روی، استجه همواره توجه حاکمان اندلس را به خود جلب می‌کرد و شاهد تغییر فرمانداران بسیاری بود (نک‍ : ابن‌حیان، چ چالمتا، 253، 284، 287، 315، 355، 377، 391، جم‍‌ ).
عبدالله اموی از همان آغاز حکومت، برای سرکوب شورش ابن‌حفصون و گرفتن بیعت از وی همت گماشت (آل علی، 181؛ بستانی، همان‌جا). سپاهیان عبدالله یک‌بار در 277ق و بار دیگر در 287ق شهر استجه و دژ پُلای (پلی) را از دست نیروهای ابن‌حفصون درآوردند (ابن‌خطیب،31-32؛ ابن‌عذاری،2/ 131-133، 138؛ عـنـان، تـاریـخ...، 1/ 349- 352؛ دوزی، 359, 365؛ لـوی ـ پروانسال، I/ 370, 376)، اما ابن‌حفصون بار دیگر استجه را تصرف کرد و بر استحکامات آنجا افزود (شحنه، 25-26؛ نعنعی،296-297؛ نیز نک‍ : ابن‌حیان، چ ملچور، 50-51، 97).
در 300ق/ 912م عبدالرحمان سوم، جانشین عبدالله، حاجب خود، بدر بن احمد را با سپاهی گران روانۀ استجه کرد. بدر پس از تصرف استجه، به مردم آنجا امان داد، ولی به‌دستور او همۀ استحکامات شهر ویران شد. او همچنین پل استجه را برای قطع ارتباط شهر با نیروهای ابن‌حفصون ویران کرد. بدین‌گونه، استجه که بزرگ‌ترین پایگاه ابن‌حفصون در نزدیکی پایتخت بود، از دست نیروهای وی خارج شد (ابن‌حیان، چ چالمتا، 53-55؛ عنان، تـراجم...، 168؛ لـوی ـ پـروانسال، II/ 6-7؛ بستانی، همان‌جا؛ همو، ذیل ابن‌حفصون).
پس از سقوط دولت اموی اندلس در اوایل سدۀ 5 ق/ 11م و برپایی دورۀ نخست حکومت ملوک‌الطوایف، استجه مدتی به تصرف نخستین حاکم بنوزیری غرناطه، زاوی بن زیری بن مناد (حک‍ : 403-410ق)، درآمد. سپس جهوریان به‌رهبری ابوالحزم جهور بن محمد (حک‍ : 422-435ق) در قرطبه قد برافراشتند و استیلای خود را در غرب تا نزدیکی استجه گسترش دادند (نک‍ : شحنه، 65؛ عنان، همان، 212، تاریخ، 2/ 16، 121-123).
استجه مدتی در قلمرو بنو برزال، از امیران قرمونه بود (ابن‌عذاری، 3/ 311؛ عنان، همان، 2/ 44). این شهر سرانجام پس از جنگهای بسیار، در 634 ق/ 1237م به‌دست فرناندوی سوم، فرمانروای کاستیل، سقوط کرد (عنان، الآثار، 79، نهایة...، 48، حاشیۀ 2، نیز نک‍ : عصر...، 101-102، 421-422، 426، 597- 598). از آن پس، مانند بسیاری از شهرهای دیگر که به‌دست کاستیلیان افتاد، استجه را نیز حاکمان مسلمانی اداره می‌کردند، که تحت حمایت پادشاه کاستیل بودند. سرانجام، اِنریکۀ سوم در 1402م آنجا را شهر مستقل مسیحی‌نشین اعلام کرد و به یکی از دژهای نزدیک به مرکز حکومت کاستیل تبدیل ساخت (همو، نهایة، همان‌جا؛ مقریزی، 958).
ناحیۀ استجه دارای سرزمینهای حاصل‌خیز و کشتزارهای سرسبز است و از نظر محصولات و فراورده‌های کشاورزی، همچون گندم، جو، زیتون، روغن نباتی، حبوبات، فراورده‌های گـوشتـی، شـکلات و خشکبـار، غنـی است (لـوی ـ پـروانسال، III/ 272؛ EB, EA، همان‌جاها). دامداری و پرورش اسب و گاو از جمله مشاغل رایج در این ناحیه به‌شمار می‌رود (EA، همان‌جا؛ بستانی، ذیل استجه). 
اِثیخای امروزی شهری صنعتی است و کارخانه‌های چوب‌بری، ذوب آهن و فلزات، نساجی و صابون‌سازی در این شهر برپاست. ازجمله تولیدات آنجا چرم، پنبه، پشم، حریر و صنایع دستی را می‌توان نام برد (EUE، EB، EA، بستانی، همان‌جاها). 
خط آهنی از کنار اثیخا می‌گذرد و از رود خِنیل، که در نزدیکی این شهر جریان دارد، نیز برای حمل و نقل استفاده می‌شود (EUE، EA، همان‌جاها). 
استجه با داشتن آب‌وهوای گرم، کشتزارهای سرسبز، باغ و بوستانهای خرم، مناظر طبیعی زیبا و نیز به‌سبب برپایی مراکز رفاهی و تفریحی، جهانگردان بسیاری را به خود جذب می‌کند (ابن‌عبدالمنعم، الروض...، 53؛ EUE، نیز EI 1، بستانی، همان‌جاها). 
جمع‍‌ (برآورد 2007): ح 000‘40 تن. 

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل، ج 4؛ ابن‌حیان، حیان، المقتبس، به‌کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، 1979م، ج 5؛ همو، همان، به‌کوشش ملچور آنتونیا، پاریس، 1937م، ج 3؛ ابـن‌خطیـب، محمـد، اعمـال الاعـلام، بـه‌کـوشش اِواریـست لـوی ـ پروانسال، بیروت، 1956م؛ ابن‌سعید مغربی، علی، المغرب فی حلی المغرب، به‌کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1953-1955م، ج 1؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛ همو، صفة جزیرة الانـدلس، بـه‌کـوشش لـوی ـ پـروانسال، قـاهره، 1937م؛ ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به‌کوشش ژرژ سِرافَن کـولَن و اِواریست لـوی ـ پروانسال، لیدن، 1948-1951م؛ ابن‌فرضی، عبدالله، تاریخ علماء الاندلس، قاهره، 1966م؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛ آل علی، نورالدین، اسلام در غرب، تهران، 1370ش؛ بستانی، فؤاد افرام، دائرةالمعارف، بیروت، 1956-1983م؛ زرکلی، اعلام؛ عنان، محمد عبدالله، الآثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، قاهره، 1381ق/ 1961م؛ همو، تاریخ دولت اسلامی در اندلس، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1367ش؛ همو، تراجم اسلامیة شرقیة و اندلسیة، قاهره، 1390ق/ 1970م؛ همو، عصر المرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1384ق/ 1964م، ج 2؛ همو، نهایة الاندلس، قاهره، 1386ق/ 1966م؛ قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشى فی صناعة الانشا، المؤسسة المصریة العامة، قاهره، 1383ق/ 1963م، ج5؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب، به‌کوشش احسان عباس، بیروت، 1388ق/ 1968م، ج 1؛ مقریزی، احمد بن علی، السلوک، به‌کوشش محمد مصطفى زیادة و سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، 1956-1972م، ج 2(3)؛ نعنعی، عبدالمجید، تاریخ الدولةالامویة فی الاندلس، بیروت، 1986م؛ نیز:

Chejne, A., Muslim Spain (its History and Culture), Minneapolis, 1974; Dozy, R., Spanish Islam, tr. F. G. Stokes, London, 1913; EA, 1963; EB, 1978, 1986, 2010; EI 1; EI 2; EUE; GLE ; Lévi-Provençal, E., Histoire de l'Espagne musulmane, Paris/ Leiden, 1950-1953; PR ; webster's New Geographical Dictionary, G. & C. Merriam Co., Springfield (MA), 1980. 
ناهده فوزی (دبا)