استپ، منطقه

اِستِپ، منطقۀ \ mantaqe-ye [e]step\ ، منطقه‌ای مرتعی به طول حدود 000‘8 کم‍ در اوراسیا که از مجارستان در غرب تا منچوری در شرق امتداد دارد. استپ واژه‌ای اسلاوی، به معنی سرزمینی کم و بیش هموار و خشک است. رشته‌کوههایی منطقۀ استپ را قطع، و آن را به بخشهای متفاوتی تقسیم می‌کنند؛ اما مردمان سوارکار ساکن استپ پیوسته قادر بودند به آسانی از این موانع بگذرند و در نتیجه، در بیشتر طول تاریخ مدون، سرتاسر پهنۀ علفزارهای اوراسیا را در نوردند. با این همه، پیوستگی تاریخ منطقۀ استپ را به سختی می‌توان دریافت؛ ساکنان استپ مدارک مکتوب بسیار ناچیزی برای بهره‌گیری مورخان از خود برجای گذارده‌اند و اسناد چینی، خاورمیانه‌ای و اروپایی نیز تنها از رویدادهایی خبر می‌دهند که درون منطقه‌ای محدود، در طول مرزهای سرزمینشان با استپ، روی داده است. بنابراین، در این زمینه می‌توان از باستان‌شناسی یاری گرفت و از آثار فراوان به دست آمده از آرامگاههای بزرگان، که البته دربارۀ زندگی روزمره آگاهی ناچیزی می‌دهند، روند تحولات سیاسی، نظامی و زبانی این منطقه را دریافت. در نتیجه، اطلاعات مربوط به ظهور و سقوط امپراتوریهای منطقۀ استپ و رابطۀ میان رخدادهای مرتبط با بخشهای شرقی و غربی این منطقه تا حدود سال 1000م، با تردید فراوان آمیخته است.

 شکلِ زمین، استپ اوراسیا را به دو بخش اصلی تقسیم می‌کند. نخستین بخش را می‌توان استپ غربی نامید. این بخش از دشتهای سرسبز واقع در دهانۀ رود دانوب، در طول کرانۀ شمالی دریای سیاه، در عرض رود وُلگای سُفلا، و به سوی شرق، تا کوههای آلتای امتداد می‌یابد. تفکیک قراردادی اروپا و آسیا در کوههای اورال برای تاریخ و جغرافیای منطقۀ استپ کاملاً بی‌معنا ست. مراتع سرسبز به شکل پیوسته در جنوب کوههای اورال و در هر دو سوی رودخانۀ اورال امتداد دارند. بنابراین، استپ غربی منطقه‌ای وسیع را تشکیل می‌دهد که حدود 000،4کم‍ از شـرق به غرب، و بین 320 تا 960 کم‍ از شمال به جنوب گسترده است.
دومین بخش اصلی استپ اوراسیا که می‌توان آن را استپ شرقی نامید، از کوههای آلتای در غرب تا رشته‌کوه خینگان بزرگ در شرق امتداد دارد و مغولستان و مناطق پیرامونی آن را در بر می‌گیرد. این بخش به نسبت مرتفع‌تر، سردتر و خشک‌تر از استپ غربی است و با نوسان بسیار شدید فصلیِ درجه حرارت همراه است که در کمتر جایی از جهان همانند دارد. استپ شرقی با گستره‌ای حـدود 400،2 کم‍ از شرق به غرب و حدود 640 تا 800 کم‍ از شمـال به جنوب، نسبت به استپ غربی، از هر نظر برای سکونت انسان سرزمینی نامساعدتر است. با این همه، درجه‌حرارتهای پایین‌تر، از طریق کاهش رطوبت، بارش کم را خنثى می‌کنند، به نحوی که علفزارهای پراکنده، دست کم به‌صورت فصلـی، حتى در جاهایی که باران تنها بین 250 تا 500 میلی‌متر در سال است، رشد می‌کنند. در ارتفاعهای بالاتر، میزان بارش بیشتر است و از کلاهکهای برفی انباشته شده در قلل کوهها، رود‌هایی به سوی اراضی خشک پایین دست جریان می‌یابند. کشت آبی در طول این گونه رودخانه‌ها امکان‌پذیر است. واحه‌نشینان که مهارتها و کالاهای آنان مکمل کالاها و مهارتهای شبانان بود، نقش مهمی در تاریخ منطقۀ استپ برعهده داشته‌اند.
پیامد این شرایط جغرافیایی آن بود که کوچروان استپ شرقی، که در یکی از نامناسب‌ترین اقلیمهای کرۀ زمین زندگی کرده‌اند، پیوسته در معرض وسوسۀ حرکت به یکی از این دو سو قرار داشته‌اند: یا به سمت جنوب و شرق، به سوی منچوری و بخش شمالی چین، یا به سوی غرب، با گذشتن از کوههای آلتای و تیان‌شان، در طول درۀ رود ایلی و کرانه‌های دریاچۀ بالخاش، به سوی چمنزارهای پرجاذبه‌تر استپ غربی.
منچوری در شرق و مجارستان در غرب، به ترتیب به واسطۀ کوههای خینگان بزرگ و کارپات، از دو بخش اصلی استپ اوراسیا جدا می‌شوند و نیز به‌واسطۀ آب‌وهوای نسبتاً معتدل که مناسب کشاورزی است، از این دو بخش متمایز می‌‌گردند. از این رو، پیش از دوران معاصر، نوعی اقتصاد مخلوط، شامل فعالیتهای شبانی و کشاورزی، در منچوری و مجارستان نسبت به نواحی اصلی منطقۀ استپ گسترش بسیار بیشتری داشت.

مآخذ

EA, 2006 (under «steppe»); EB, 2008.
بخش جغرافیا