آستانه اشرفیه

آسْتانۀ اَشْرَفِیّه، یکی از شهرستانهای استان گیلان، واقع بر کنارۀ شرقی سفیدرود با 384 کمـ2 مساحت و 324‘100 نفر جمعیت (سرشماری 1365ش). این شهرستان از سمت شمال به دریای خزر، از خاور و جنوب به شهرستان لاهیجان و از باختر به کوچصفهان و لشت نشا محدود است و دارای 2 بخش مرکزی و بندر کیاشهر است. در تقسیمات جغرافیایی کنونی 2 دهستان آستانه و دِهشال جزو بخش مرکزی و حسن کیاده از توابع بندر کیاشهر محسوب می‎گردد. در مجموع، شهرستان آستانه دارای 4 دهستان و 75 روستاست. آستانۀ اشرفیه تا 1358ش بخش بوده و در اسفند 1358ش برحسب تصویب شورای انقلاب به شهرستان تبدیل شده است. در سرشماری عمومی 1355ش جمعیت دهستان آستانه 333‘20 نفر، دهستان حسن کیاده 374‘5 نفر و دهستان دِهشال 880‘32 نفر بوده است. موافق سرشماری 1365ش جمعیت کیاشهر 293‘12 نفر می‎باشد. در این شهرستان مجموعاً 19 زیارتگاه وجود دارد.

مرکز شهرستان

شهر آستانۀ اشرفیه مرکز شهرستان است که در تلفظ محلی به آن «پیله آسّونه» گفته می‎شود. طول جغرافیایی آن °49 و ´58 شرقی و عرض جغرافیائی آن °37 و ´15 شمالی و مساحت شهر بیش از 8 کمـ2 است. آستانۀ اشرفیه در 36 کیلومتری خاور رشت، (مرکز استان) و 7 کیلومتری شمال غربی لاهیجان قرار گرفته و جمعیت آن 000‘25 نفر است که در 447‘5 خانوار متمرکز گردیده‎اند (سرشماری آبان 65). 

وجه تسمیه و سابقۀ تاریخی

این شهر در قدیم «کوچان» نام داشته است. کاشانی در تاریخ اولجایتو از کوچیان نام برده که احتمالاً صورت دیگر همین نام است (ص 60). پس از به خاک سپردن آقاسیدحسن یا سیدابراهیم معروف به سلطان سیدجلال‎الدین اشرف(ع) فرزند امام موسى کاظم(ع) در آنجا، به‌تدریج نام کوچیان فراموش گردید و نام آستانۀ اشرفیه متداول شد. اسکندربیک ترکمان، نام این روستا را آستانه، یاد کرده و آن را از توابع لاهیجان به‌شمار آورده است (1 / 514). فومنی گیلانی نیز در تاریخ خود نامی از آستان اشرفیه به میان آورده است (ص 103). مکنزی که در 1274ق / 1857م از اینجا گذشته جمعیت آستانه را در حدود 70 خانوار برآورد کرده است. به گفتۀ او در فصل ابریشم در آنجا به زائران حرم جلال‎الدین اشرف غذای رایگان داده می‎شود (ص 22). 
رابینو نیز از آستانه نام برده و شرحی دربارۀ آن به دست داده است. به گفتۀ او هر سال در فصل ابریشم زائران به سوی این زیارتگاه سرازیر می‎شده‎اند و بازار بزرگی که در آن شهر ساخته شده بود منبع سود زیادی برای صاحبان آن بوده است (ص 373). 

کشاورزی و صنعت

آب و هوای این شهر همانند سایر قسمتهای گیلان معتدل و مرطوب است. آب کشاورزی روستاهای این شهرستان از نهرهای حشمت‎رود، سیدعلی‌اکبری و سالارجوی که از شعبه‎های فرعی سفیدرود هستند تأمین می‎گردد. همچنین کانالهای زیادی از حشمت‎رود جدا کرده‎اند که تعدادی دیگر از روستاهای این شهرستان را آبیاری می‎کند. از محصولات عمدۀ این شهرستان برنج، دانه‎های روغنی، حبوبات، محصولات جالیزی و اندکی سیب و انگور است (وزارت کشاورزی، 1362ش، 137- 138؛ همان، 1363ش، 201 به بعد). محصول برنج آن در 1363ش بالغ بر 576‘39 تن بوده است (همان، 1363ش، 203)، ولی موافق آمارنامۀ استان گیلان، در این سال سطح زیر کشت برنج در این شهرستان 75 / 076‘15 هکتار و میزان محصول آن 813‘42 تن بوده است (مرکز آمار ایران، ص 105). مطابق آخرین آمار در حال حاضر سطح زیر کشت برنج 000‘19 هکتار و محصول سالانۀ آن حدود 000‘40 تن برنج سفید است (تحقیقات محلی). همچنین 800 هکتار زیرِ کشتِ بادام‎زمینی است و 350‘1 هکتار زمین به توتستان اختصاص یافته است و سالانه حدود 700 تن ابریشم در آنجا تولید می‎گردد. محصول پیلۀ این شهرستان بیشتر به مشهد صادر می‎شود.
در سطح شهرستان 4 کارگاه صنعتی وجود دارد که مهم‌ترین آنها کارخانۀ تولیدی پارچۀ سیمین بافت است که در 4 کیلومتری آستانۀ اشرفیه در روستای نازک‎سرا قرار دارد. نیز یک کارخانۀ پلاستیک‎سازی در جادۀ کمربندی آستانه و یک کارخانۀ فرغون‎سازی در 3 کیلومتری جادۀ بندر کیاشهر قرار‌گرفته است. شرکت تولیدی گیلان مرغ نیز از مؤسسات با اهمیت این شهرستان است که به زودی آمادۀ بهره‎برداری مجدد می‎گردد. همچنین در آستانۀ اشرفیه تعداد زیادی کارخانۀ چوب‎بری و برنج‎کوبی وجود دارد. در 1363ش در شهر آستانه، 891‘5 رأس گوسفند، 321‘1 رأس بز و بزغاله، 965‘3 رأس گاو و گوساله پرورش یافته است (مرکز آمار ایران، آمارنامۀ استان گیلان، ص 111).

تأسیسات فرهنگی و اجتماعی

آستانۀ اشرفیه دارای مؤسسات گوناگون فرهنگی و اجتماعی است. براساس آمار موجود این شهر دارای تأسیسات برق، آبرسانی، تلفن خودکار، 9 درمانگاه دولتی، یک بیمارستان، یک آزمایشگاه و یک داروخانه است. تعداد پزشکان آن در کل شهرستان در حال حاضر 6 نفر است. این شهر در مسیر راه اسفالتۀ استان گیلان به مازندران قرار دارد و از طریق راه اسفالت با شهرهای رشت، لاهیجان، بندر کیاشهر، لنگرود و بندر انزلی مرتبط است.
در این شهرستان (به استثنای بندر کیاشهر) 72 مدرسۀ ابتدایی، 30 مدرسۀ راهنمایی، 11 دبیرستان و هنرستان و یک آموزشگاه بهورزی وجود دارد. همچنین در بندر کیاشهر یک دانشسرای تربیت معلم، تأسیس شده است. در شهر آستانه، 2 حوزۀ علمیه، یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد بازار قرار دارد که جمعاً در این 2 مدرسه حدود 60 طلبه به آموزش علوم دینی اشتغال دارند. در این شهر 2 کتابخانۀ عمومی وجود دارد. کتابخانۀ فرهنگ و هنر در 1331ش بنیان نهاده شده و در حال حاضر 270‘5 جلد کتاب دارد. 
تأسیسات دیگر این شهر، یک ورزشگاه، 4 مهمانخانه و یک مهد کودک است (مرکز آمار ایران، شناسنامۀ شهرهای کشور، 38-49؛ آمارنامۀ استان گیلان، 54 به بعد، و نیز تحقیقات محلی). 
از آداب و رسوم قابل ذکر این شهر مراسم پنجشنبه بازار است که روزهای پنجشنبۀ هر هفته گروهی از روستاییان اطراف را به آنجا می‎کشاند (پاینده، 232). اما هنگامی که رابینو از این شهر بازدیده کرده است، در آنجا هفته‌ای 2 روز، دوشنبه‌ها و پنجشنبه‌ها، روز بازار بوده است (ص 67). در این روزها که روز مبادلۀ کالا بین شهر و روستا بود، روستاییان برای تهیۀ لوازم زندگی به شهر آمد و شد داشتند. 

آثار تاریخی

مهم‌ترین اثر تاریخی و دیدنی این شهر همان بقعۀ سیدجلال‎الدین اشرف است. این بنا را ظاهراً نخستین‎بار در 311ق / 923م گوهرشاد خانم دختر کیارستم بنا نهاد و زینت کرد. به روایت نویسندۀ کتاب سفرنامۀ استرآباد و مازندران، در 1275ق /  1858م هنگامی که می‎خواستند این آستانه را که خراب شده بود دیگربار بسازند به کتیبه‎ای دست یافتند که در آن نام گوهرشاد خانم را که در سال یاد شده این بنا را تعمیر کرده و ساخته، آمده بوده است (ص 163). اما این روایت را دیگر اسناد تاریخی تأیید نکرده‎اند. پس از 1275ق / 1858م چندبار دیگر بنای این بقعه گرفتار سیلابهای سفیدرود گردید و یکسره از میان رفت. 
آخرین‎بار در 1350ش این بقعه را که خراب شده بود به‎طور‌کلی تجدید بنا کرده‎اند، گنبد قدیم را از بین برده و گنبد جدیدی بر روی آن ساخته‎اند. در نقشۀ فعلی، مسجدی که معروف به مسجد جنب حرم است، در حد شمالی امامزاده قرار دارد. مساحت فعلی آن 88 / 049‘ 3 مـ2 است که از این مقدار 016‘1 مترمربع آن موقوفۀ مدرسۀ جلالیه است. 
در ساختمان این امامزاده سابقاً مناره‎ای نیز وجود داشته است، اما در بنای فعلی آن مناره وجود ندارد. در بازسازی نهایی ضریح جدیدی نیز برای آن ساخته و ضریح قدیم را به امامزادۀ آقاسیدمحمد برده‎اند. 
از دیگر بناهای تاریخی این شهرستان، بقعۀ آقاسیدمحمد بن امام جعفر صادق(ع) در آستانۀ اشرفیه، بقعۀ آقاسیدحسن‎بن امام موسى کاظم(ع) در دهکدۀ حسین‌آباد آستانه، بقعۀ آقاسید جانی بن امام موسى‌کاظم(ع) در دهکدۀ سیاه کوچۀ آستانه، بقعۀ آقاسیدمحمد بن امام رضا(ع) در کماچال آستانه، بقعۀ آقاپیر مزار در نیاکوی آستانه و چندین بقعۀ دیگر در روستاهای این شهرستان و نیز مسجد دهشال است (ستوده، 2 / 179-192؛ ایرانشهر، 2 / 1389). آرامگاه دکتر محمدمعین ادیب و لغت‎شناس ایرانی نیز در این شهر در کنار حشمت‎رود قرار دارد.

مآخذ

ادارۀ کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، آمارنامه (1362ش)، تهران، ص 134؛ اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم‎آرای عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش؛ ایرانشهر، 1 / 113، 2 / 1047، 1473؛ پاینده، محمود، آئینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355ش؛ رابینو، ه‍ ل، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمۀ جعفر خمامی‎زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش، صص 353-354، 360، 371- 378؛ سازمان برنامه و بودجه، آمارنامۀ استان گیلان (1363ش)، تهران، مرکز آمار ایران، دی 1364ش، جمـ ؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، 1351ش، 2 / 179-192؛ سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1355ش، صص 162-166؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ کاشانی، عبدالله‎ بن محمد، تاریخ اولجایتو، به کوشش مهین همبلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن (آبان 1355ش)، شهرستان لاهیجان، تهران، 1359ش، مقدمه؛ همان، شناسنامۀ شهرهای کشور، (ج 3، استان گیلان)، ]در 1364ش[، تهران، 1365ش، جم‍ ؛ همان، فرهنگ آبادیهای کشور (براساس سرشماری 1355ش)، ]ج 8، استان گیلان[، تهران، 1360ش، صص 81-82، 84-85، 87-88؛ مکنزی، چارلز فرانسیس، سفرنامۀ شمال، ترجمۀ منصورۀ اتحادیه، تهران، نشر گستره، 1359ش؛ وزارت کشاورزی، آمارنامه (1362ش)، تهران، ادارۀ کل آمار و اطلاعات وزارت کشاورزی، ص 134؛ همان (1363ش)، صص 196-206؛ نیز، تحقیقات محلی نویسنده در تیر 1366ش. 

سیدعلی آل‎داود