استاد و شاگرد، مسجد

استاد و شاگرد،مسىجدِ \ masjed-e ostād-o(va) šāgerd\ ، بنایی به سبک آذری، واقع در تبریز. بنای این مسجد در 741ق/ 1340م در زمان امیرحسن چوپانی، ملقب به علاءالدوله آغاز شد و در 742ق به پایان رسید (فصیح خوافی، 60، 62؛ ابن‌کربلایی، 370؛ اهری، 168؛ مجدی، 920). نام بنا در منابع به صورتهای سلیمانیه و علائیه نیز آمده است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ نامها، نک‍ : مخلصی، 104). مسجد استاد و شاگرد در زمان خود، بنایی عالی و مستحکم بوده، که به‌ سبب زمین‌لرزه‌هایی پیاپی که در 1051، 1133، 1193 و 1194ق/ 1641، 1721، 1779 و 1780م رخ داده، بخش وسیعی از آن از میان رفته است (حافظ ابرو، 213؛ دیولافوا، 47؛ کارنگ، 26؛ ملویل، تاریخ...، 159-160، 170، 172-173، «بناها...»، 22-23).
نام‌بُرداری بنا به‌سبب کتیبه‌هایی بوده، که به دست نامدارترین کاتب زمان خود، عبدالله صیرفی و شاگردش، محمد بندگیر نگاشته شده، و هم‌اکنون از میان رفته است (قاضی‌احمد، ‌24؛ نادر میرزا، 107؛ کارنگ، 238). نقشۀ کنونی بنا مستطیل‌شکل است که متشکل از شبستان و فضایی گنبددار با غرفه‌ها و دهلیزهای جانبی است. همچنین طاقها و پایه‌های آجری مسجد بدون پیرایه و ساده‌اند. گنبد آجری به کمک فیل‌پوشهایی بر روی بنا قرار گرفته است (همو، 233؛ مخلصی، 105؛ نقشه...).
شاردن، سیاح دورۀ صفوی، از این بنا به‌عنوان ویرانه یاد کرده است (ص 205). در زمان فتحعلی‌شاه، حاج میرزا یوسف طباطبایی، عالم بزرگ عصر، با کمک عباس‌میرزا نایب‌السلطنه به بازسازی بنا همت گماشت. مسجد پس از درگذشت وی، بار دیگر رو به ویرانی نهاد، تا آنکه در 1295ق/ 1878م حاج میرزا محمدعلی قراچه‌داغی به تعمیر آن همت گماشت که الحاقات او به مسجد تا زمان نادرمیرزا وجود داشته است. وی همچنین چند قطعه زمین برای مسجد وقف کرد (نادرمیرزا، 107؛ نخجوانی، 265-267).
وجود تاریخ 1338ق/ 1920م، بر کتیبۀ مرمرینِ بیرون دیوار شمالی مسجد، نشان‌دهندۀ تعمیر این بنا توسط حاج میرزا محمد اردبیلی است (کارنگ،235-236؛ مخلصی، 105، 107؛ نخجوانی، 268). در حدود 1313ش، ادارۀ فرهنگ تبریز بخش وسیعی از مسجد را به مدرسۀ دخترانه تبدیل کرد (همو، 265). پس از آن، از طرف سازمان اوقاف و سپس میراث فرهنگی تبریز، این مسجد در 1359، 1360 و 1361ش تعمیر شد (اسناد... ؛ نخجوانی، 268).

مآخذ

ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات‌الجنان، به‌کوشش جعفر سلطان‌القرائی، تهران، 1344ش؛ اسناد سازمان میراث فرهنگی تبریز؛ اهری، ابوبکر، تاریخ شیخ اویس، به‌کوشش یان وان لون، لاهه، 1373ق/ 1954م؛ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، ذیل جامع‌التواریخ رشیدی، به‌کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350ش؛ دیولافوا، ژان، سفرنامه، به‌کوشش علی‌محمد فره‌وشی، تهران، 1332ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران،1335ش، ج 2؛ فصیح خوافی، احمد بن محمد، مجمل فصیحی، به‌کوشش محمود فرخ، مشهد، 1339-1341ش، ج 3؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به‌کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1366ش؛ کارنگ، عبدالعلی، آثار باستانی آذربایجان، تبریز/ تهران، 1351ش، ج 1؛ مجدی، محمد، زینت‌المجالس، قم، 1342ش؛ مخلصی، محمدعلی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران، 1371ش؛ ملویل، چارلز پیتر، «بناهای تاریخی و زلزلۀ تبریز»، ترجمۀ باقر شیرازی، اثر، 1361ش، س 3، شم‍ 7، 8، 9؛ همو و نیکلاس نیکلاس امبرسز، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370ش؛ نادرمیرزا، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به‌کوشش محمد مشیری، تهران،1360ش؛ نخجوانی، حسین، «تاریخچۀ مسجد استاد شاگرد»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، 1335ش، س 8، شم‍ 3؛ نقشۀ میراث فرهنگی.

مهبانو علیزاده