استادالدار

اُستادُ‌الدّار \ ostād-od-dār\ ، عنوان برخی از منصب‌داران بزرگ دربار خلفا، سلاطین و امیران مسلمان که وظایف و حوزۀ اقتدارشان متغیر بود و گاه به وزارت، امارت و سلطنت نیز می‌رسیدند. 
استادالدار واژه‌ای است فارسی ـ عربی، مرکب از «استاد»، به‌معنی رئیس و بزرگ، و «دار»، به معنی خانه. در فارسی، «استاد‌سرای» به همین معنی به کار رفته است (نک‍ : محمد بن منور، 358-359). به درستی دانسته نیست که این منصب از چه وقتی پدید آمده است، اما می‌توان گفت که از زمان خلفای عباسی وجود داشته است. این سمت در عصر عباسی به‌مثابۀ رئیس دربار خلفا بود (ابن‌تغری‌بردی، 5/ 267؛ قس: ابن‌ایاس، 1(1)/ 310؛ ابن‌اثیر، التاریخ الباهر، 51-52؛ همو، الکامل، 326؛ ابوعلی مسکویه، 196-197). سلاطین ایران و عراق و آسیای صغیر نیز استاد‌‌دارانی داشتند. در روزگار امیران آل زنگی و ایوبیان نفوذ استاد‌داران افزایش یافت و استاد‌داران عصر ایوبیان از شهرت فراوانی برخوردار شدند (کائن، 223؛ ابن‌واصل، 202؛ ابن‌دواداری، 45). 
در عصر ممالیک، استادداران قدرت بی‌سابقه و سلسله مراتبی به دست آوردند و حتى در زمرۀ صاحب‌منصبان لشکری یا «ارباب سیوف» بودند که در سلسله‌مراتب «دهه»، «صده» و «هزاره» درجه‌بندی می‌شدند (ابن‌ایاس، 1(1)/ 335، 585؛ قلقشندی، 4/ 20، 60). در این روزگار، استادداران گاه در زمرۀ «ارباب قلم» یا «دیوانیان» محسوب می‌شدند (قلقشندی، 4/ 53، 11/ 156). اینان رقیب وزیران بودند و حتى گاه بر آنان برتری می‌یافتند، به‌گونه‌ای که مجازات وزیران معزول بر‌عهدۀ آنان نهاده می‌شد (مقریزی، چ بولاق، 222؛ نیز نک‍ : ایالن، «مطالعاتی...»، 61-62؛ قلقشندی، 11/ 153-156؛ ابن‌تغری‌بردی، 13/ 58). استاد‌دار گاه رئیس «دیوان مفرد» بود که وظیفۀ اصلی آن پرداخت مقرری ممالیک سلطانی بود (قلقشندی، 3/ 453؛ مقریزی، چ قاهره، 54؛ ایالن، «پرداخت...»، 283-284). از گفتۀ مورخان چنین بر‌می‌آید که استاد‌دارِ سلطان، بزرگِ استاد‌داران بود که او را «استاددار ‌العالیه» می‌نامیدند (ابن‌تغری‌بردی، 13/ 205). استادداران گاه به مأموریتهای جنگی و گاه به حکومتهای ایالتی منصوب می‌شدند، یا به نیابت سلطنت می‌رسیدند (عینی، 185؛ ابن‌دواداری، 369-370). در سلسله‌مراتب استاددارای به‌جز استاددار ‌العالیه، می‌توان استاددار ا‌لصحبه (رئیس مطبخ و طعام سلطان)، استاددار املاک (رئیس دیوان املاک) و استاددار خاص‌الخاص (متولی پوشش خانۀ کعبه) را بر شمرد. بانوان بزرگ دربار نیز استاددارانی مخصوص داشتند. (ابن ایاس، 1(2)/ 356-357، 490، 519، 520؛ قلقشندی، 3/ 481، 516، 4/ 21). 

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، التاریخ الباهر، به‌کوشش عبد‌القادر احمد طلیمات، دارالکتب الحدیثة، قاهره، بی‌تا؛ همو، الکامل، ج 10؛ ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور فی وقایع الدهور، به‌کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1402-1404ق؛ ابن‌تغری‌بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی محاسن مصر و القاهره، قاهره، 1383ق/ 1963 بب‍ ؛ ابن‌دواداری، ابوبکر، کنز ‌الدرر، به‌کوشش اولریش هارمان، قاهره، 1391ق/ 1971م، ج 8؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به‌کوشش هنری فردریک آمدروز، قاهره، 1332-1334ق/ 1914-1916م، ج 2؛ ابن‌واصل، محمد، مفرج الکروب، به‌کوشش جمال‌الدین شیال، قاهره، 1960م، ج 3؛ عینی، محمود بن احمد، عقد الجمان، به‌کوشش محمد محمد ‌امین، قاهره، 1408ق/ 1988م، ج 2؛ قلقشندی، احمد بن علی، صبح ‌الاعشى فی صناعة الانشا، قاهره، 1383ق/ 1963م؛ محمد بن منور، اسرار التوحید، به‌کوشش محمد‌رضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366ش، ج 1؛ مقریزی، احمد بن علی، الخطط، بولاق، 1270ق، ج 2؛ همو، همان، به‌کوشش گاستون ویت، قاهره، 1911-1922، ج 1(2)؛ نیز: 

Ayalon, D., «Payment in Mamluk Military Society», Journal of Economic and Social History of the Orient, Leiden, 1958, vol. I; id., «Studies on the Structure of the Mamluk Army», BSOAS, 1953-1954, vols. XV-XVI; Cahen, C., Pre-Ottoman Turkey, tr. J. Jones-Williams, London, 1968. 
صادق سجادی (دبا)