اسپانیایی، زبان

اِسپانیایی، زبانِ \ zabān-e espāniyāyi\ (در اسپانیایی: اِسپانیول)، زبانی از گروه رومیایی (از شاخۀ ایتالیک یا ایتالیایی) خانوادۀ زبانهای هندواروپایی، که زبان رسمی اسپانیا، 19 کشور در آمریکای لاتین، و کشور گینۀ استوایی در آفریقاست. این زبان در کشورهایی چون ایالات متحدۀ آمریکا و فیلیپین هم گویشورانی دارد. امروزه شمار کسانی را که اسپانیایی، زبان نخستشان است تا 360 میلیون تن، و کسانی که این زبان را به‌عنوان زبان دوم به کار می‌برند، تا 50 میلیون تن برآورد می‌کنند. این زبان یکی از 5 زبان رسمی سازمان ملل متحد است.
اسپانیایی از اعقاب زبان لاتین است که در زمان رومیان وارد شبه‌جزیرۀ ایبِری شد. بنابراین، بیشتر واژگان این زبان از ریشۀ لاتین است. کهن‌ترین نوشته‌های موجود به این زبان به‌صورت حواشی بر متون لاتین از سدۀ 10م/ 4ق است، ولی آثار ادبی اسپانیایی‌زبان نخستین‌بار در حدود سال 1150م پدید آمد. خط اسپانیایی همان خط لاتین است که حروف ترکیبی ch (چ)، ll (لْیْ/ یْ)، ñ (نْیْ) و rr (رّ) به آن افزوده شده است. نشانۀ (´ ) برای نمایاندن محل تکیه در واژه‌هایی که از الگوی معمول این زبان پیروی نمی‌کنند، و نیز ایجاد تمایز میان واژه‌های هم‌شکل به کار می‌رود.
زبان اسپانیایی را به‌ویژه در آمریکای لاتین، زبان کاستیلی هم می‌نامند. کاستیلی نام گویشی است که زبان اسپانیایی معیار از آن پدید آمده است. این گویش در سدۀ 9م در اطراف شهر بورگُس، در نواحی شمالِ مرکز اسپانیا (کاستیل کهن) رواج یافت و پس از خارج شدن اسپانیا از دست اعراب مسلمان، به سوی جنوب گسترش یافت و تا سدۀ 11م به اسپانیای مرکزی (کاستیل نو) در اطراف مادرید و تولِدو رسید. با یکی شدن پادشاهیهای کاستیل و لئون، و آراگون در اواخر سدۀ 15م، کاستیلی زبان رسمی سراسر اسپانیا شد و دیگر گویشهای رایج در منطقه را پس راند و متروک کرد. در شبه‌جزیرۀ ایبری به‌جز اسپانیایی، زبانهای پرتغالی (در پرتغال) و کاتالان (در کاتالونیای اسپانیا) که بسیار به زبان اسپانیایی نزدیک‌اند، و نیز گالیثیایی (در گالیثیای اسپانیا) که گویشی از زبان پرتغالی است، نیز رواج دارند. امروزه در اسپانیا، زبان اسپانیایی دارای دو گویش عمده است: کاستیلی در شمال و اندلسی در جنوب. عمده تفاوت این دو گویش در تلفظ حروف c، z و ll است. حرف c (پیش از e و i) و حرف z در کاستیلی «ث»، و در اندلسی «س» تلفظ می‌شوند و حرف 11 در کاستیلی «لْیْ\ ly\ » و در اندلسی «ی\ y\ » تلفظ می‌شود. در زبان اسپانیایی، حروف b و v دارای تلفظی بسیار نزدیک به هم‌اند.
گویشی که پیش از سدۀ 12م در دورۀ استیلای عربها به کار می‌رفت، مستعربی نام داشت. این گویش را که صورت بسیار کهن اسپانیایی، همراه با واژه‌های فراوان دخیل از عربی است، بیش از هر چیز از ترجیعهای موسوم به خَرجه‌ها می‌شناسیم که به اشعار عربی و عبری افزوده شده است. در اسپانیایی امروز حدود 000‘4 واژۀ عربی وجود دارد.
اسپانیایی رایج در آمریکای لاتین دارای چند گویش محلی است. در این گویشها، ویژگیهایی از زبان کاستیلی سده‌های 15 و 16م برجای مانده، که در خود اسپانیا از میان رفته است. این گویشها روی‌هم‌رفته برپایۀ گویش اندلسی قدیم شکل گرفته‌اند، زیرا بسیاری از مهاجران به قارۀ جدید، از جنوب اسپانیا می‌آمدند. در گویشهای اسپانیایی آمریکای لاتین، تلفظ c (پیش از e و i) و z به صورت «س» است، و ll نیز «ی» یا حتى «ژ» تلفظ می‌شود. در این منطقه، زبانهای بومی تأثیر فراوانی، به‌ویژه در واژگان گویشهای اسپانیایی داشته‌اند.
سازمانی که فرهنگستان سلطنتیِ اسپانیاییِ زبان نام دارد و مقر آن در اسپانیاست، معیارهای دستوری و شیوۀ نگارش این زبان را تعیین می‌کند. این سازمان شعبه‌هایی در همۀ کشورهای اسپانیایی‌زبان دارد.
در اسپانیایی، جز برای صورتهای فاعلی و مفعولی و ضمایر، حالتهای صرفی لاتین از میان رفته است. اسم دارای جنس مذکر و مؤنث است که با پایانۀ s یا es صورت جمع می‌یابد. پایانۀ صفت در تطابق با اسم تغییر می‌کند. نظام فعل زبان اسپانیایی پیچیده، ولی روی‌هم‌رفته قاعده‌مند است؛ وجوه اخباری، امری، التزامی، زمانهای گذشتۀ ساده، گذشتۀ استمراری، حال، آینده، شرطی، و انواع زمانهای کامل و استمراری، و ساختهای انعکاسی و مجهول در آن به کار می‌رود.

مآخذ

Campbell, G. L., Compendium of the World Languages, London/ New York, 2000; CE, 6th edition; EA, 2006; EB, 2008; Lyovin, A. V., An Introduction to the Languages of the World, New York/ Oxford, 1997; ME, 2008.
بخش زبان‌شناسی