آزادی، حزب

آزادی، حِزْب [hezb-e āzādī]، عنوان دو تشکل سیاسی در ایران. احمد قوام (ه‍ م) در 1323ش حزبی با این نام تأسیس کرد که روزنامه‌های فرمان (به مدیریت عباس شاهنده) و داریا (به مدیریت حسن ارسنجانی و سردبیری ابراهیم فخرایی) و نشریۀ اصفهان (به مدیریت امیرقلی امینی) به ترتیب ارگانهای این حزب بودند و روزنامه‌های پیروزی، ایران ما و آرمان ملی نیـز از نشـریـات نزدیک به آن محسوب می‌شدند (ساتن، جمـ ؛ نیز: نشریات نام‌برده). ظاهراً با رسیدن قوام به نخست‌وزیری و تشکیل حزب دموکرات ایران در تیر ماه 1325 از سوی او، این حزب از میان رفت ( اسناد...، 1/ 501). 
حسن ارسنجانی (ه‍ م) نیز در بهمن ماه 1324 تشکل سیاسی دیگری با عنوان حزب آزادی ایجاد کرد. چنان‌که حزب دموکرات با نام قوام بیشتر همراه است، عنوان حزب آزادی نیز بیشتر با نام ارسنجانی پیوند دارد. کسانی چون محمدتقی بهار، محمد پروین گنابادی، ابوالقاسم امینی، رضا آذرخشی، زین‌العابدین کاشانی، علی‌اصغر وزیری، حسن مهری، امیرقلی امینی، محمدرضا آشتیانی‌زاده، سرلشکر محمدحسین فیروز و محمدولی فرمانفرما در تأسیس این حزب مشارکت داشتند (ارسنجانی، 46؛ مهدی‌نیا، 255). روزنامۀ داریا ارگان و روزنامۀ اصفهان ناشر افکار این حزب بود (همانجا). با تشکیل حزب دموکرات ایران، حزب آزادی در این حزب ادغام شد و سازمان جوانان حزب آزادی به حزب تودۀ ایران پیوست (ارسنجانی، همانجا؛ کامبخش، 294). 
نام هر دو حزب آزادی احتمالاً از نام فراکسیون آزادی در مجلس چهاردهم گرفته شده است. این فراکسیون را نمایندگانی از جمله ابوالقاسم امینی و محمدولی فرمانفرما(رئیس فراکسیون) در مجلس، و قوام بیرون از مجلس رهبری می‌کردند (آبراهامیان، 181). ارسنجانی پس از کودتای 28 مرداد 1332 درصدد تجدید حیات حزب آزادی برآمد و موفق شد در مرداد 1336 این حزب را با نام جمعیت آزادی احیا کند (ارسنجانی، 87، 359). محمد شاهکار، کاظم جفرودی و منوچهر تیمورتاش از دیگر اعضای این جمعیت بودند (همو، 359). این جمعیت در بهمن 1336 در حزب مردم ــ که از سوی امیر اسدالله علم تأسیس شده بود ـ ادغام شد (همانجا). 

مآخذ

آبراهـامیـان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تـا انقلاب اسلامی، تهران، 1382ش؛ ارسنجانی، نورالدین، دکتر ارسنجانی در آیینۀ زمان، تهران، 1379ش؛ اسناد احزاب سیاسی ایران (1320-1330ش)، به کوشش بهروز طیرانی، تهران، 1376ش؛ ساتن، الول و گوئل کهن، شهریور 20 و مطبوعات ایران، پژوهشی در ساختار مطبوعات ایران 1320-1326، تهران، 1380ش؛ کامبخش، عبدالصمد، «حزب تودۀ ایران در مبارزه برای تشکیل جبهۀ واحد ملی و دموکراتیک»، اسناد و دیدگاهها (حزب تودۀ ایران از آغاز پیدایی تا انقلاب بهمن 1357)، تهران، 1360ش؛ مهدی‌نیا، جعفر، زندگی سیاسی قوام السلطنه، تهران، 1370ش.   

 محسن مدیر شانه‌چی