آزادی، برج

آزادی، بُرْج [borj-e āzādī]، بنای بزرگی در غرب شهر تهران. طرح و معماری آن در 1345ش/ 1966م، میان معماران ایرانی به مسابقه گذاشته شد و از میان طرحهای ارائه شده، طرح حسین امانت انتخاب گردید (رنجبران، 3) و لوحۀ بنیاد آن در آبان 1346 نصب شد (سالنامه...، وقایع 1346ش، 39). پس از 30 ماه کار، در 25 مهر 1350 ساخت بنا پایان پذیرفت و به بهره‌برداری رسید (همان، وقایع 1350ش، بش‍‌ ). این بنا در میدان وسیعی که اطراف آن را فضای سبز فرا گرفته، ساخته شده است که شامل آب‌نماها و معابر عمومی به مساحت 50 هزار مترمربع می‌باشد (بنیاد...، 1/ 182). 
برج آزادی که تا پیش از 1357ش، شهیاد آریامهر نامیده می‌شد، با ویژگی یادمانی طراحی و ساخته شده، و دارای اسکلت بتونی است که نمای خارجی آن را سنگهای سفید می‌پوشاند. این سنگها که حدود 25 هزار قطعه است، از معدن جوشقان واقع در نزدیکی اصفهان آورده شده‌اند (امانت، 21؛ رنجبران، 10- 11). معماری برج تلفیقی از فنون معماری نوین و روشهای معماری سنتی ایرانی در زمینۀ طاق‌زنی، رسمی‌بندی و دیگر عناصر است (همو، 4؛ نک‍ : امانت، 13). پایه‌های اصلی بنا روی زمین مستطیلی به ابعاد 63×42 متر استوار شده‌اند (رنجبران، 10) برج با ارتفاع 45 متر دارای 3 طبقه به اضافۀ مجموعه‌ای در زیرزمین است. 

بالاترین طبقۀ برج دارای دهانه‌های لانه‌زنبوری برای نظارۀ دورنماها ست(مجموعه...، 2) و در مرکز آن گنبد کاشی‌کاری شدۀ خاصی است که پایه در طبقۀ زیرین دارد و کارکرد آن به مثابۀ طاقی تزیینی برای آن طبقه است(رنجبران،7، 9؛ نک‍ : امانت، 13، 21). آسانسورها و راه‌پله‌هایی که در پایه‌ها قرار گرفته‌اند، امکان دسترسی به طبقات بالا و بام را میسر می‌کنند (رنجبران، نیز مجموعه، همانجاها). زیرزمین دارای بخشهای مختلفی است: 1. راهروهای تونل مانندی که در ابتدای در ورودی قرار دارند و گذرگاه پیشینیان نامیده می‌شود و دارای 4 ویترین با اشیاء نفیسی متعلق به دوران پیش از میلاد است و بدین‌سان بخشی از موزۀ آزادی به‌شمار می‌آید (همان، 3)؛ 2. سالنی با عنوان تالار کهن و با فضایی بزرگ و 15 ویترین که داخل آنها اشیائی مربوط به اواخر هزارۀ 6 ق‌م تا دورۀ قاجار نگهداری می‌شوند (همانجا)؛ 3. سالن سمعی و بصری، با امکاناتی نظیر تلویزیونهای مداربسته، پرژکتور، نقشه، ماکت یک سالن سینمایی کوچک که به معرفی فرهنگ و تمدن ایران می‌پردازد (همان، 4-5)؛ 4. سالن تشریفات، در سمت چپ ورودی اصلی که سقف آن با نقوش تاریخی به صورت برجسته تزیین شده است (همان، 6)؛ 5. سالن دیوراما (نمایش تصاویر متحرک) که دارای 12 غرفه است و با تصاویر رنگی و اسلاید، فعالیتهای انجام شده در کشور را به نمایش می‌گذارد (همان، 8)؛ 6. سالن انتظار، به شکل راهروی نیم‌دایره با 8 غرفه که هرکدام نشانگر موقعیت و فعالیت کشور در زمینه‌های اقتصادی، هنری، صنعتی و... است(همان،9)؛ 7. سالن اینفراما (دانستنیها)، در مقابل سالن نمایش، دو سالن قرینۀ مدور که سقف آنها با تلفیقی از معماری سنتی و نوین ساخته شده است و در آن تصاویری از صنایع دستی و آثار دیدنی کشور بر سقف مدور سالن نمایش داده می‌شود (همان، 10)؛ 8. سالن نمایش (مولتی ویژن)، با ظرفیت 500 نفر، در عمق 15 متری زمین قرار دارد. سقف آن به سبک کوبیسم طراحی گردیده است (همان، 11-12)؛ 9. کتابخانه، که کتابهای موجود در آن در موضوعها و زمینه‌های فرهنگی، هنری، تاریخی و اجتماعی است و امکان مطالعۀ عمومی در آن فراهم است (همان، 14)؛ 10. نگارخانه، سالن وسیعی است در کنار کتابخانه که از آن برای برگذاری نمایشگاه و ارائۀ آثار هنرمندان معاصر استفاده می‌شود (همان، 13). بخشهای اداری مجموعه نیز در همین طبقه واقع شده‌اند (بنیاد، 1/ 187). 

مآخذ

امانت، حسین، «شهیاد آریامهر»، هنر و معماری، 1350ش، س 4، شم‍ 12 و 13؛ بنیاد و گسترش موزه در ایران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، 1355ش؛ رنجبران، محمدسعید، اطلاعات برج آزادی، تهران، 1379ش؛ سالنامۀ اطلاعات، وقایع 1346ش، شم‍ 9، وقایع 1350ش، شم‍ 13؛ مجموعۀ فرهنگی آزادی (کاتالوگ)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1375ش. 

مریم همایونی افشار