آزاد شهر

آزادْ شَهر [āzād-šahr]، شهر و شهرستانی به همین نام در استان گلستان: 

آزادشهر

شهری کوچک در بخش مرکزی از شهرستان آزادشهر (استان گلستان) ( نشریه...، 46) که با 130 متر ارتفاع، در °37 عرض شمالی و °55 و ´10 طول شرقی و 18 کیلومتری جنوب شهر گنبد کاووس قرار دارد( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 3). کوه تیلان (209 متر) در جنوب و آق امام (398 متر) در شمال شرقی آزادشهر قرار دارند (همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی کوهها...، 4/ 289، 293). موقعیت طبیعی شهر دشتی و آب و هوای آن معتدل مرطوب است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا) و رودخانه‌های متعددی، از جمله رامیان، خاندوز، خرمانلو (خرمالو)، راجیان، قره‌سو و قشلاق در اطراف این شهر جریان دارند (افشین،2/ 235، 239، 240؛ فرهنگ جغرافیایی رودها...، 2/ 256، 258، 263، 264).
نام این آبادی تا پیش از انقلاب اسلامی (1357ش) شاه‌پسند بود (توکلی مقدم، 1/ 31؛ افشین، همانجا؛ جعفری، 21؛ آدامک، II/ 605) که ظاهراً از کوه (رابینو، 169) یا جنگلی (معینی، 294) به همین نام گرفته شده است. آزادشهر در سدۀ 13ق/ 19م آبادی کوچک و خالی از سکنه‌ای در میان جنگل بود (رابینو، 99) و از این‌رو آن را شاه‌پسند خرابه نیز می‌گفتند (میرزا ابراهیم،54). این آبادی در اواخر دهۀ 1320ش، تنها 160 نفر جمعیت داشت و اهالی آن به زراعت، گله‌داری و صنایع دستی می‌پرداختند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 3/ 171)؛ اما به سبب قرار گرفتن بر سر راه گـرگـان ـ شـاهرود، پیوستـه از مـوقعیت مهم ارتبـاطـی برخوردار بود (رزم‌آرا، 44-45) و مرکز عمدۀ مبادلات محصولات کشاورزی به‌شمار می‌رفت (معینی، 238). ساکنان اصلی آن از تیره‌های قرناس و جان قربانی (طایفه‌های کوکلان و یموت ایل ترکمن) بودند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا).
این آبادی ظاهراً بر اثر تخریب جنگل (وخشوری، 180)، شتابان رو به گسترش نهاد، به نحوی که جمعیت آن در 1355ش و 1375ش به ترتیب به 761‘8 نفر (سرشماری...، 1355ش، «ش») و 082‘ 33 نفر افزایش یافت (همان، 1375ش، سی و نه). جمعیت این شهر را در 1384ش 495‘46 نفر برآورد کرده‌اند (بازسازی...،194). ساکنان آزادشهر از نظر اقتصادی به ترتیب در بخشهای خدمات، صنعت و کشاورزی فعالیت دارند (سرشماری، 1375ش، چهل). اهالی آزادشهر مسلمان (شیعه و سنی مذهب) هستند و به زبانهای فارسی ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا) و ترکی (ترکمنی) ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا) سخن می‌گویند. آزادشهر دارای زیارتگاهی به نام امام است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 

شهرستان آزادشهر

یکی از شهرستانهای استان گلستان که از 2 بخش(مرکزی و چشمه‌ساران) و 4 دهستان خرمارود شمالی، نظام‌آباد، چشمه‌ساران و خرمارود جنوبی تشکیل شده، و 3 شهر آزادشهر، نگین‌شهر و نوده خانسوز( نشریه، همانجا) و 58 آبادی دارای سکنه (سرشماری، 1375ش، پانزده) را در خود جای داده است. 
جمعیت این شهرستان در 1375ش، برابر956‘84 نفر (889‘15 خانوار) بود که 9/ 38٪ آن در تنها شهر آن زمانِ شهرستان زندگی می‌کردند(همان، سی‌ونه). شمار جمعیت این شهرستان در1384ش 866‘ 107 نفر برآورد شده است که 1/ 43٪ آن در شهرهای این شهرستان سکنا داشتند (بازسازی، 192). 

مآخذ

افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ بازسازی و برآورد جمعیت شهرستانهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1382ش؛ توکلی مقدم، حسین، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ رابینو، ه‍ . ل.، سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1336ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (گرگان و دریای خزر)، تهران، 1320ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1355ش)، شهرستان گرگان، مرکز آمار ایران، تهران، 1358ش؛ همان، (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان گنبد کاووس، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، گزن کولی (گنبدکاوس)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 17؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان دوم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1382ش؛ فـرهنگ جغرافیایی کوههـای کشـور، سـازمـان جغرافیـایی نیروهـای مسلّـح، تهـران، 1379ش؛ معینـی، اسدالله، جغرافیا و جغرافیای تاریخی گرگان و دشت، تهران، 1344ش؛ میرزا ابراهیم، سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان و...، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384ش؛ وخشوری، ابراهیم، گرگان و دشت در چهل سال اخیر و آیندۀ آن، تهران، 1345ش؛ نیز: 

Adamec, L. W., Meshed and Northeastern Iran, Graz, 1976. 
عباس سعیدی