آزاد، محمدحسین

آزاد، محمدحسین، مشهور به شمس‎العلماء (1245- 1328ق / 1830-1910م)، نویسنده و شاعر اردوزبان و از پیشروان سبک نو در ادبیات اردو، و از بنیان‎گذاران آموزش فارسی و اردو به روش نوین در شبه‌قارۀ هند. پدرش محمدباقر از خانواده‎ای روحانی و بافرهنگ بود. نیای بزرگ او آخوندمحمد شکوه در زمان عالم شاه به دهلی آمد. او مقام اجتهاد داشت. خانوادۀ آزادنسب خود را به سلمان فارسی می‎رساندند. همسر محمدباقر، مادر آزاد، نیز ایرانی‎نژاد بود. 
آزاد مقدمات علوم را نزد پدر خود، که از پیشروان روزنامه‎نگاری در شمال هند و بنیان‎گذار روزنامۀ «دهلی اردو و اخبار» بود، در خانه فرا گرفت و در 1848م به «دهلی کالج» وارد شد در 1852م تحصیلات خود را در آن دانشکده به پایان رساند و چندی بعد (1854م) سردبیری «دهلی اردو اخبار» را برعهده گرفت، ولی بیش از این تاریخ نیز اشعار و مقالاتی از او در همان روزنامه منتشر می‎شد. استاد و راهنمای او در شعر و ادب، شاعر معروف اردوزبان، ابراهیم ذوق (1789-1894م) بود که تعلیماتش در پرورش استعدادهای ذوقی و فکری آزاد بسیار مؤثر افتاد. پس از ذوق، آغاجان عیش، از شاعران اردوزبان آن زمان، استاد و راهنمای آزاد در شعر و ادب گردید. در انقلاب بزرگ 1857م مردم هند، انگلیسیها پدرش را آشوبگر خواندند و کشتند و همۀ اموالش را مصادره کردند. آزاد جوان پس از اعدام پدر، دهلی را ترک گفت و 6 سال در نواحی مختلف هند سرگردان و آواره زیست. از احوال او در این 6 سال اطلاعات درستی در دست نیست. ظاهراً وی مدتی در بمبئی، لَکْهْنو و سیالکوت بوده است. در 1860م به لودْهیانا رفت و در آنجا روزنامه‎ای به نام «مجمع‎البحرین» و چاپخانه‎ای به همین نام پایه‎گذاری کرد. در 1861م به پنجاب آمد و در لاهور ماندگار شد. نخست در ادارۀ پست مشغول کار گشت و در 1864م به خدمت وزارت آموزش و پرورش پنجاب درآمد و به کار تدوین کتابهای درسی برای آموزش زبان فارسی و اردو پرداخت. از آن جمله، یکی کتاب معروف قصص هند اوست که گرچه برای استفادۀ دانش‎آموزان نوشته شده، لیکن امروز یکی از آثار برجستۀ زبان اردو به‌شمار می‎رود. در فاصلۀ میان 1865 و 1867م به همراه پاندیت من پهول به آسیای مرکزی، بخارا، خیوه، سمرقند و تاشکند سفر کرد و اطلاعات مورد نیاز دولت انگلستان را در این سرزمینها، که چندی بعد به تصرف روسیۀ تزاری درآمد، گرد آورد. در 1869م استادیار عربی کالج دولتی لاهور شد و در 1870م همین مقام را در کالج خاورشناسی به دست آورد، و پس از مرگ رئیس بخش عربی این کالج، مولانا فیض‎الحسن سهارنپوری، این سمت را از آن خود کرد (1887م). کوششهای او برای پایه‎گذاری سنت ادبی نوینی در شعر و ادب اردو، در فعالیتهای «انجمن پنجاب» به اوج خود رسید. این انجمن در سال 1865م به دست دکتر لیتنر رئیس کالج دولتی پایه‎گذاری گردید و در 1867م آزاد به عنوان منشی و مدیر آن انتخاب شد. انجمن ادبی نوآوری و اصلاحات اساسی شعر اردو را هدف خود ساخت و با تشکیل مجالس سخنرانی و مشاعرۀ ماهانه، این هدف را دنبال کرد. این جلسات غالباً با سخنرانی آزاد دربارۀ مسائل و موضوعات مربوط به شعر و هنر و قواعد نویسندگی آغاز می‎شد، و سپس شاعران اشعاری را که در موضوعات و زمینه‎های تعیین‌شده ساخته بودند، قرائت می‎کردند. اشعار و نقدها و اظهارنظرهای او و الطاف حسین حالی آن دو را پیشگام شعر و ادبیات جدید اردو ساخت. آزاد در 1885م کتابخانه‎ای در لاهور تأسیس کرد که گنجینۀ بزرگی از کتابهای شیعه محسوب می‎شد. او در سفر خود به ایران با فراهم آوردن کتابهایی این گنجینه را غنی‎تر ساخت. قسمتی از این کتابخانه در دوران بیماری وی از میان رفت و باقی‎ماندۀ کتابهای او وقف دانشگاه پنجاب گردید. در 1887م به مناسبت خدمات فرهنگی‎اش لقب «شمس‎العلماء» گرفت. آزاد بهترین آثار خود را در فاصلۀ سالهای 1869 و 1889م پدید آورد، و 20 سال آخر عمرش به بیماری روانی و بی‎سروسامانی گذشت و سرانجام، وی در 1328ق / 1910م وفات یافت. 
دوران زندگی آزاد مقارن بود با غلبۀ کامل قدرت استعماری انگلیس، و کوششهای تزویرآمیز عمال بیگانه در دور نگهداشتن مردم از علم و صنعت نوین، فرو پاشیدن نظام سنتی جامعه، و مساعی و مجاهدتهای روشنفکران مسلمان برای تجدید حیات دینی و فرهنگی خود. آزاد گرچه در جهت سیاسی این جریان سهم بزرگی نداشت، لیکن در زمینه‎های فکری و فرهنگی و اصلاح روشها و شیوه‎های ادبی و سازگار کردن آنها با اوضاع و شرایط جدید، کوشش بسیار کرد و آثار و افکار او در این راه بسیار مؤثر بود.

آثار آزاد

از آزاد آثار بسیاری به یادگار مانده است، از آن میان: 1. سخندان فارس، از مهمترین آثار اوست. این کتاب مجموعۀ سخنرانیهای او در کالج دولتی در باب زبان و ادب فارسی است که بیشتر آنها در 1872م ایراد گردیده است. کتاب دارای 2 بخش است: بخش نخست شامل 2 سخنرانی است در باب لغت‎شناسی فارسی، با ذکر شواهد و مثالهایی از زبان سنسکریت که به صورت جزوۀ کوچکی در همان اوقات منتشر شده است. بخش دوم شامل 11 خطابه دربارۀ ادبیات فارسی است که سالها بعد، یعنی در 1907م انتشار یافته است. در این کتاب آگاهی او از زبان فارسی و تاریخ و فرهنگ و ادب ایرانی، و نیز آشنایی‎اش با علوم و روشهای تحقیقی نوین به خوبی نمایان است و معلوم می‎شود که وی برخلاف مشهور، با زبان انگلیسی آشنایی کامل داشته و از کارهای علمی و تحقیقی اروپاییان باخبر بوده است. این کتاب را قاری عبدالله‎خان ملک‎الشعراء از اردو ترجمه و در 1315ق / 1897م در کابل منتشر کرده است. 2. آب حیات. این کتاب را بحث‎انگیزترین و ارزشمندترین کار آزاد دانسته‎اند، زیرا نخستین کتاب در باب ادب اردو به زبان اردو به روش جدید است که بر اساس معیارهای نو نوشته شده است. نثر آزاد در این کتاب زیبا و شسته و فصیح است، اما ناقدان آثار او گفته‎اند که زبان او هنوز تحت تأثیر زبان فارسی است، تأثیری که نویسندگان مکتب علیگره ــ شبلی و حالی ــ کوشیده‎اند آن را از نوشته‎های خود بزدایند. این کتاب نیز چون سخندان فارس شامل 2 بخش است: بخش نخست به شرح تحول و تکامل زبان اردو می‎پردازد، و بخش دوم شعر کلاسیک اردو را بررسی می‎کند. موضوعات این کتاب از حیث تازگی و دقت و صحت درخور توجه است، و نتیجه‎گیریهای آزاد در مسائل مربوط به تاریخ زبان اردو و شعر و ادب آن تاکنون اعتبار خود را حفظ کرده و پژوهشهای نوین غالباً بسط این نظریات بوده است. آب حیات کتابی است پر از اطلاعات، و با آنکه دربارۀ صحت تاریخی برخی مطالب آن نقادان آثار او تردیدهایی کرده‎اند، اطلاعاتی که در آن مندرج است، همگی از تذکره‎های قدیم و از گفت‎وگوها و مکاتبات نویسنده با دوستان و شاعران و صاحبنظران معاصر او به دست آمده است. این کتاب نخستین‎بار در سال 1881م در لاهور به چاپ  رسیده، و پس از آن در 1950م باز در لاهور و در 1966م در فیض‎آباد تجدید چاپ شده است. 3. قصص هند. این کتاب کوتاه مجموعۀ داستانهایی است از تاریخ قرون وسطای هند برای دانش‎آموزان، که به دلیل قوت تخیل و قدرت افسانه‎پردازی نویسندۀ آن، در ادبیات اردو مقامی خاص دارد. در این کتاب تاریخ گذشتۀ مسلمانان هند و مجد و عظمت آنان، و رونق و جلال دوران پادشاهان بابُری، مخصوصاً اکبرشاه، با بیانی زیبا و دلنشین توصیف می‎شود. قصص هند نخستین‎بار در 1872م به چاپ رسید و بعدها در 1961م در لاهور و در 1962م در کراچی تجدید چاپ شده است. 4. نظم آزاد. مجموعۀ اشعار و دیوان شعر اوست. این کتاب نخستین‎بار در 1897م و سپس در 1910م در لاهور منتشر گردیده است. آزاد در شاعری به پایۀ الطاف حسین حالی نمی‎رسد، زیرا ذوق و استعداد او در نثرنویسی به حدی قوی است که عالی‎ترین تخیلات و دقیق‎ترین احساسات خود را در قالب نثر در غایت زیبایی بیان می‎کند، و همین خاصیت، شاعری او را تحت‎الشعاع قدرت نثرنویسی قرار می‎دهد. 5. نیرنگ خیال. ترجمۀ آزاد از مجموعۀ 30 مقالۀ تمثیلی از زبان انگلیسی است که نخستین‎بار در 1880م منتشر شد. 6. نمایشنامۀ اکبر، 1922م. 7. نگارستان فارس، 1922م. 8. خمکدۀ آزاد، 1930م. 9. شهزاده ابراهیم، 1961م. 10. لغت آزاد، 1924م. 11. مکتوبات آزاد. عنوان مجموعۀ نامه‌های اوست، که نخستین‎بار در 1907م و سپس در 1932م به چاپ رسیده، و در 1966م با حواشی و ترتیب تازه به کوشش صدرالافاضل مرتضى‎حسین انتشار یافته است. 12. دربار اکبری. آزاد در این کتاب، دربار اکبرشاه و شکوه و جلال آن را توصیف و با نوعی حسرت تجدید مجد و عظمت گذشتۀ آن را آرزو می‎کند. این کتاب نخستین‌بار در 1898 و بار دوم در 1910م در لاهور و سپس در لکهنو به چاپ رسیده است. 
آزاد دیوان اشعار استاد خود ابراهیم ذوق را نیز در 1890م منتشر کرد. مجموعۀ مقالات او را آغامحمدباقر در دو جلد زیر عنوان مقالات آزاد، نخستین‎بار در 1965م به چاپ رسانید. آزاد مجموعاً 19 اثر ارزندۀ ادبی دارد که همگی به چاپ رسیده است. 

مآخذ

آزاد، محمد حسین، سخندان فارس، ترجمه از اردو از ملک‎الشعراء عبدالله‎خان، کابل، انجمن ادبی، 1315ق، ص 263؛ آقابزرگ، الذریعه، 1 / 9 / 6، 1 / 1-2، 10 / 121-122، 12 / 152؛ حالی، الطاف حسین، کلیات نثر، لاهور، 1968م، 2 / 176-183-194؛ صدرالافاضل، مرتضى‎حسین، مطلع الانوار، کراچی، 1402ق، صص 27-31؛ نیز:

Muhammad Sadiq, History of Urdu Literature, London, 1964, pp. 288-302. 

بخش ادبیات