آریزونا

آریزونا [ārīzonā]، یا اَریزونا یکی از ایالتهای متحدۀ آمریکا که در منطقۀ کوهستانی جنوب غربی این کشور قرار گرفته است. 
آریزونا از جنوب به ایالت سُنُرای مکزیک، و نیز از شرق به ایالت نیومکزیکو، از شمال شرق به کُلُرادو، از شمال به یوتا و از غرب به نوادا و کالیفرنیای آمریکا محدود شده است. مرکز این ایالت شهر فینیکس است. این ایالت تقریباً به شکل مستطیلی است که از شمال تا جنوب حدود 650 کمـ و از شرق تا غرب حدود 550 کمـ بسط یافته است. 
سکونت انسانی در این ناحیه احتمالاً قدمتی در حدود 000‘25 سال دارد. سرخ‌پوستان کوچ‌نشین آپاچی و ناواهو پس از فروپاشی تمدنهای آناسازی و هوهوکام و تنها چند قرن پیش از ورود اسپانیاییها به این منطقه آمدند. 
اسپانیاییهای جویندۀ گنج که از مکزیکو می‌آمدند و سرشناس‌ترینشان فرانثیسکو دِ کُرْناذو بود، نخستین ارتباطهای اروپاییان را با این منطقه در اوایل سدۀ 16م برقرار ساختند که این امر موجب ادعای مالکیت مکزیک بر این ناحیه شد. در 1692م پدر اِئوسِبیو کینو اولین هیئت مبلغان مذهبی را در این منطقه بنا نهاد و در 1776م ارتش مکزیک اولین دژ را در توسان بنا کرد. در 1848م پس از جنگ مکزیک، آریزونا به عنوان بخشی از نیومکزیکو به ایالات متحده واگذار شد و در 1853م نیز گَدزدِن پِرچِس، منطقه‌ای در جنوب رودخانۀ هیلا که ایالات متحده از مکزیک خرید، به این ایالت اضافه شد. آریزونا به عنوان «سرزمین» در 1863م سازمان یافت و در 1912م به چهل و هشتمین ایالت آمریکا تبدیل شد. 

 آریزونا از نظر جغرافیای طبیعی به دو منطقۀ اصلی تقسیم می‌شود: فلات کلرادو در شمال که شامل کانیونها(ژرف دره‌ها)ی بزرگ و اغلب دیدنی، زمینهای صخره‌ای بلند و هموار و باقی‌ماندۀ کوههای تغییر شکل یافتۀ آتش‌فشانی است، و منطقۀ بِیسِن اند رِیْنج در جنوب، جایی که کوههای صخره‌ای منفرد از دشتهای بیابانی برآمده‌اند. آبهای جاری در شمال به رود کلرادو در گرَند کَنیِن (کانیون بزرگ) می‌ریزند و در جنوب به رودخانۀ هیلا ریخته، به سوی غرب جریان می‌یابند. 
اقلیم آریزونا غالباً نیمه‌خشک یا خشک است. در منطقۀ بیسن اند رینج در جنوب ایالت، بیش از 85٪ روزها آفتابی است. میانگین دمای سالانه حدود °21 سانتی‌گراد، و بارش سالانه در غرب آن حدود 75 میلی‌متر است که در شرق به 300 میلی‌متر می‌رسد. میانگین دما در فلات کلرادو در شمال ایالت °6 تا °8 خنک‌تر، و بارش سالانه بین 250 تا 500 میلی‌متر متغیر است. توفانهای تُندری تابستانی منشأ اصلی بارش در بخش عمدۀ ایالت است که به صورت روزافزونی به منابع آب سنگواره‌ای و سفره‌های آب زیرزمینی وابسته می‌شود. 
آریزونا بین سالهای 1970 و 1980م بالاترین درصد افزایش جمعیت (53٪) را میان ایالتهای آمریکا، به استثنای ایالت همسایۀ آن، نوادا، داشت. این ایالت رشد 444 درصدی جمعیت را بین سالهای 1940 و 1980م تجربه کرده است. آریزونا به‌رغم رشد سریع، از نظر جمعیت، یکی از 10 ایالت کم‌تراکم آمریکا باقی مانده است. در حدود 16٪ از جمعیت این ایالت اسپانیایی زبان‌اند که بیشتر آنها خود را مکزیکی می‌دانند. 6٪ جمعیت نیز سرخ‌پوست هستندکه بیشترین جمعیت سرخ‌پوست را در یک ایالت، بجز کالیفرنیا و اُکلاهما تشکیل می‌دهند. 
بزرگ‌ترین قبایل سرخ‌پوست این ایالت قبیله‌های ناواهو، هُپی، آپاچی، پاپاگو و پیما هستند. موج جدید مهاجران که در جست‌وجوی آب وهوای مساعد و فرصتهای اقتصادی به آریزونا آمده‌اند، جمعیت نسبتاً همگن سفیدپوستی را پدید آورده است که به‌طور معمول، مشخصۀ قومی خاصی ندارد و تنها آریزونایی شناخته می‌شوند.
اقتصاد بسیار متنوع آریزونا در بردارندۀ عناصری از صنایع پایه، تولید کالاهای مصرفی، و صنایع خدماتی است. کشاورزی این ایالت عمدتاً وابسته به تولید مرکبات و پنبه، و نیز دام‌پروری است. محصول اصلی معدنی آن نیز کانسنگ مس است که از معادن بزرگ روباز به دست می‌آید. ذوب مس یکی‌از بزرگ‌ترین صنایع این ایالت است. صنایع سبک‌تر مانند صنـایع هوا ـ فضـا، الکترونیک و ارتباطات نیز بـه سرعت رشد کرده است. درآمدهای فراوان ناشی از گردشگری در نتیجۀ اقلیم گرم زمستانی و چشم‌اندازهای زیبای طبیعی این ایالت است. 
نیمی از اراضی آریزونا، شامل پارکهای ملی گرندکَنیِن و پِتریفاید فارِست، 7 جنگل ملی، 20یادمان ملی و مکانهای‌تفریحی و تاریخی متعلق به دولت فدرال است. علاوه بر این، یک چهارم دیگر از اراضی این ایالت به صورت قرارگاههای سرخ‌پوستان، و نیز برای فعالیتهای فراوان نظامی در اختیار دولت است. 
آریزوناییها با استفاده از هنرها و صنایع دستی محلی سرخ‌پوستان و وابستگیهای نه چندان دور به اُلد وِست شروع به پدید آوردن گونه‌ای فرهنگ بیابانیِ شهری شدۀ خاص خود کرده‌اند. تأکید بر شکلهای هنری، معماری و فن‌آوری خاص طراحی شده برای این منطقه موجب حفظ و بهبود یافتن وظع طبیعیِ محیط پاک و باز بیابان شده است. 
دانشگاه آریزونا و دانشگاه ایالتی آریزونا از دانشگاههای اصلی این ایالت‌اند. موزه‌های هنری و ارکستر سمفونیهای ایالت در توسان و فینیکس قرار دارند. موزۀ بیابانی آریزونا ـ سُنُرا در نزدیکی توسان، پی‌آمدهای سکونت انسان در بیابان را به تصویر می‌کشد. مساحت آریزونا 333‘294 کمـ2 است. 
جمع‍‌ (برآورد 2007م): 525‘180‘6 تن.     (215)