ارلیش

اِرْلیش [erlīš]، پاول (1854-1915م/ 1270-1333ق)، پزشک و دانشمند آلمانی که به سبب کارهای پیشگامانه‌اش در خون‌شناسی، ایمنی‌شناسی و شیمی درمانی و نیز کشف نخستین درمان مؤثر برای سیفیلیس مشهور است. وی در 1908م، همراه با ایلیا مِچنیکُف، جایزۀ نوبل در فیزیولوژی یا پزشکی را به دست آورد.

ارلیش هنگام تحصیل پزشکی در دانشگاه لایپزیگ، مطالبی دربارۀ انتشار مواد خارجی در بدن نوشت و به کمک اکتشافات قبلی در زمینۀ تحلیل رنگها ثابت کرد که ساز و کار شیمیایی فرایندهای درمان و مسمومیت در تغذیۀ سلولی نیز نقش دارند. در نتیجه ارلیش برای تحقیق به بیمارستان مشهور شاریته در برلین دعوت شد و در آنجا روش جدیدی برای رنگ‌آمیزی باسیل سل که توسط رُبرت کخ کشف شده بود، ابداع کرد. او در حین ابداع روشهای جدید رنگ‌آمیزی بافت زنده، به کاربردهای آبیِ مِتیلِن (بلو دو متیلن) در درمان اختلالات عصبی پی برد. ارلیش واکنش شیمیایی خاصی را در ادرار بیماران حصبه‌ای یافت، داروهای مختلفی را برای کاهش یا قطع تب آزمایش کرد و برای درمان بیماریهای چشم نظرات ارزشمندی ارائه داد. 
ارلیش در مقالۀ «نیاز سازواره به اکسیژن» ثابت کرد که مصرف اکسیژن در انواع مختلف بافتها متفاوت است و این تغییرات تابع شدت فرایندهای حیاتی سلول است.
ارلیش بر اثر ابتلا به سل ناگزیر دست از کار کشید و برای بهبود یافتن به مصر سفر کرد. وقتی در 1889م به برلین بازگشت، بیماری‌اش کاملاً متوقف شده بود. او در مؤسسۀ کخ کار خود را بر مسئلۀ ایمنی متمرکز کرد و فرضیه‌ای ارائه داد که بنابر آن، هر سلول دارای مرکزی حیاتی از پروتئین و مجموعه‌ای از زنجیرهای جانبی یا گیرنده‌ها ست که مواد غذایی و سمی را جذب می‌کند. تنها درصورتی که گروه هاپْتوفورِ مولکول سمی با گیرنده‌های سلول ترکیب شود، سم باکتریایی می‌تواند بر سلول اثر کند؛ آن‌گاه سازوارۀ مبتلا مقدار زیادی گیرنده تولید می‌کند که با عامل بیماری‌زا هم اندازه‌اند. این گیرنده‌ها از ابتلای مجدد به بیماری جلوگیری می‌کنند و سازواره در برابر بیماری به طور فعال ایمن می‌شود.
ارلیش توانست نشان دهد خرگوشهایی که تدریجاً میزان مادۀ سمیِ خوراک آنها افزوده می‌شود، قادر به تحمل 5 هزار برابر مقدار مهلک آن هستند. او سرانجام یک الگوی کمیتی دقیق ایمنی بنا نهاد.
ارلیش در 1890م با امیل فون بِرینگ که موفق به ساختن پادزهر دیفتری شده بود، ملاقات کرد. برینگ سعی داشت سرمی بسازد که در کار بالینی قابل استفاده باشد، ولی تهیۀ این سرم با تأثیر مطلوب فقط با روش ارلیش در استفاده از خون اسبهای زنده امکان‌پذیر شد. ارلیش برای اندازه‌گیری تأثیر سرمها روشی ابداع کرد که به زودی در همۀ دنیا معیاری برای سرم دیفتری شد.
ارلیش در جریان کار در آزمایشگاه به محدودیتهای سرم ـ درمانی پی برد. بسیاری از اختلالات عفونی به سرم درمانی جواب نمی‌دادند. او برای حل این مشکل به آزمون تأثیر مواد شیمیایی گوناگون پرداخت. از این‌رو ست که او را پایه‌گذار شیمی‌درمانی دانسته‌اند. وی توجه خود را به ترِپونِما پالیدوم، عامل سیفیلیس معطوف کرد.
فرآوردۀ شمارۀ 606 او که بعداً سالْوارسان نامیده شد، به رغم مقدار زیاد آرسنیک آن، فوق‌العاده مؤثر و بی‌خطر بود. آزمونهای نخستین که در بهار 1910م صورت گرفت، ثابت کرد این ماده در درمان طیف کامل سیفیلیس مؤثر است. ارلیش دکتری افتخاری دانشگاههای آکسفرد، شیکاگو و آتن را نیز کسب کرد.    (113)