ارلئان، دوکها

اُرْلِئان، دوکْها [dūkhā-ye orleʾān]، اشراف صاحب ـ عنوانی که 4 خاندان از شاهزادگان سلسلۀ سلطنتی فرانسه را تشکیل دادند و به ترتیب تاریخی عبارت‌اند از:

فیلیپ یکم، دوک د‘اُرلئان (1336- 1375م/ 736-777ق)

یگانه فرد نخستین خاندان دوکهای ارلئان. فیلیپ یکم پسر کوچک‌تر فیلیپ ششم، شاه فرانسه بود که در 1344م این عنوان دوکی را به او اختصاص داد.
گسترش قلمرو فیلیپ مایۀ نگرانی دیگران شد، ولی چون از همسرش بلانْش دو فرانس، دختر شارل چهارم، فرزندی نداشت، پس از مرگش، شارل پنجم دوک‌نشین او را به قلمرو پادشاه فرانسه بازگرداند.

لوئی یکم، دوک د‘اُرلئان (1372-1407م/ 773-810ق)

برادر کـوچک‌تر شـارل ششم، شـاه فرانسه و مؤسس خـانـدان والوا ـ ارلئان. وی جنگ قدرت را با دوکهای بورگونْی آغاز کرد که بر سراسر سدۀ 15م فرانسه تأثیر گذاشت. او به جاه‌طلبی و کامجویی معروف بود.
لوئی نخست کنتِ والوا لقب گرفت؛ در 1392م حکمرانی منطقۀ تورِن را با دوک‌نشین ارلئان عوض کرد. او در 1386م با دختر عمه‌اش والِنتینا ویسکُنتی، دختر دوک میلان ازدواج کرد که بخشی از جهیزیۀ او زمینهایی در شمال ایتالیا بود. حق موروثی والنتینا بر میلان برای عقاب او، لوئی دوازدهم و فرانسوای اول، دستاویز جنگ در ایتالیا شد.
هنگامی که شارل ششم دیوانه شد، لوئی رئیس شورای سلطنتی گردید و میان او و عمویش، فیلیپ جسور، دوک بورگونی جنگ قدرت درگرفت. وقتی فیلیپ در 1404م درگذشت، کشمکش با پسر او، ژان بی‌باک ادامه یافت و با قتل لوئی به دست عوامل ژان در 1407م به اوج خود رسید. کینـۀ دیرینـه‌ای میـان آرْمانیاکها ــ هواداران خاندان ارلئان ــ و بورْگینیونها ــ هواداران خاندان بورگونْی ــ پدید آمد. لوئی پدر شارل د‘ ارلئان شاعر (1394- 1465م) و پدر بزرگ لوئی دوازدهم بود.

شارل، دوک د‘اُرلئان (1394- 1465م/ 797- 869 ق)

آخرین و از بزرگ‌ترین شاعران درباری فرانسه که در دوران تبعید در انگلستان، به سبب شعرهای انگلیسی‌اش نیز شهرت یافت. او فرزند لوئی، دوکِ ارلئان و پدر لوئی دوازدهم، شاه فرانسه بود.
شارل در سیزده سالگی (1407م) پس از دیوانه شدن شارل ششم و قتل پدرش به دست بورگینیونها به مقام دوکی رسید و به کمک آرمانیاکها درصدد انتقام برآمد. در 1415م هنری پنجم، پادشاه انگلستان به فرانسه حمله کرد. شارل در لشکرکشی فرانسه به آژَنکور شکست خورد و 25 سال را در انگلستان در اسارت گذراند.
در ژوئیۀ 1440 با آزادی شارل موافقت شد و او در نوامبر به فرانسه بازگشت. او از کار سیاسی کناره گرفت و در بلوا مقیم شد؛ در آنجا با شخصیتهای مهم ادبی مانند فرانسوا ویون، ژرژ شاتْلَن و ژان مِشینو هم‌نشین بود. در دورۀ اسارت، علاقه‌های ادبی‌اش را دنبال کرد و در کناراشعار دیگر، منظومۀ عاشقانۀ کاملی در قالب بالاد (ترجیع‌بند) سرود. او بیش از 6 هزار مصراع هم به انگلیسی سرود.

شارل، دوک د‘اُرلئان

نیز معروف به دوک د، آنْگولِم (1522- 1545م/ 928-952ق)،پسر محبوب فرانسوای اول، شاه فرانسه و جنگاوری که دوبار لوکزامبورگ را از تصرف نیروهای کارل پنجم، امپراتور مقدس روم خارج کرد.

گاسْتُن (گاستن ـ ژان ـ باتیست)

دوک د‘ اُرلئان، دوک د‘ آنْژو، نیز معروف به گاستن دو فرانس (1608- 1660م/ 1017-1070ق)، شاهزاده‌ای که در برخی دسیسه‌ها و شورشهای ناموفق برضد وزیران در دوران سلطنت برادرش لوئی سیزدهم (1610-1643م) و خردسالی برادرزاده‌اش لوئی چهاردهم (سل‍ 1643- 1715م) دست داشت.
گاستن اول بار در 1626م به مخالفت با قدرت دربار و مادرش ماری دو مِدیسی و کاردینال ریشِلیو، صدراعظم لوئی سیزدهم برخاست و در توطئه‌ای برای قتل ریشلیو شرکت کرد. ریشلیو توطئه را کشف کرد، ولی گاستن به عنوان ولیعهد احتمالی از مجازات در امان ماند. او در 1626م دوک ارلئان شد.
هنگامی که لوئی در فوریۀ 1631، ماری دو مدیسی را به سبب درخواست عزل ریشیلو از پاریس اخراج کرد، ارلئان حمایتش را از ملکۀ مادر اعلام کرد و به گردآوری سپاه پرداخت؛ ولی سپاهیان لوئی سیزدهم او را واداشتند به هلندِ اسپانیا بگریزد. در 1634م ریشلیو به وی اجازه داد به فرانسه بازگردد، اما تولد ولیعهد (لوئی چهاردهم بعدی) در 1638م امیدهای ارلئان را برای دستیابی به تاج و تخت بر باد داد.
براساس وصیت‌نامۀ لوئی سیزدهم، در هنگام بر تخت نشستن لوئی چهاردهم جوان، ارلئان «جانشین کل پادشاهی» (جانشین پادشاه در مواقع خاص) شد.
ارلئان در 1648م در شورش اشراف‌زادگان، معروف به فرونْد (فلاخن) شرکت جست. در 1652م بعد از بازپس گرفتن پاریس توسط نیروهای دولتی، لوئی چهاردهم او را تبعید کرد. «خاطرات» او در 1683م منتشر شد.

فیلیپ یکم (فیلیپ دو فرانس)، دوک د‘اُرلئان

نیز (تا 1660م) دوک د‘ آنْژو (1640-1701م/ 1050- 1113م)، نخستین فرد از آخرین خاندان بوربُنِ دوکهای ارلئان و برادر کوچک لوئی چهاردهم که شخصی بدنام بود و لوئی او را از اعمال نفوذ در امور سیاسی بازمی‌داشت.
فیلیپ پسر لوئی سیزدهم و ملکه آن د‘اُتریش بود و در 1660م جانشین عمویش گاستُن، دوک ارلئان شد. با دختر عمه‌اش هِنریِتا، خواهر چارلز دوم، شاه انگلستان ازدواج کرد، ولی یک سال پس از مرگ ناگهانی او، الیزابت شارلوت، دختر فرمانروای پالاتینا را به همسری برگزید.
وی در جنگ انتقال (1667- 1668م) در هلندِ اسپانیا و جنگ هلند (1672- 1678م) شرکت کرد و در کاسِل بر ویلیامِ اُرانژ پیروزی درخشانی به دست آورد.

فیلیپ دوم، دوک د‘اُرلئان

نیز (تا 1701م) دوک دو شارْتْر (1674-1723م/ 1085-1136ق)، نایب‌السلطنۀ لوئی پانزدهم، شاه خردسال فرانسه از 1715 تا 1723م.
او که پسر فیلیپ اول، دوک ارلئان، و الیزابت شارلوت پالاتینایی بود، طی جنگ اتحاد بزرگ (1689- 1697م) در کنار نیروهای فرانسه با انگلستان و هلند جنگید و با وجود بدنامی وشهرت به هرزگی، در جریان جنگ جانشینی اسپانیا، مأموریتهایی نظامی به عهده گرفت. 
فیلیپ دوم پس از مرگ لوئی چهاردهم، نایب‌السلطنۀ لوئی پانزدهمِ 5 ساله شد (1715م)، ولی براساس وصیت‌نامۀ لوئی چهاردهم قدرت مؤثر در دست دو پسر نامشروعش قرار گرفته بود. از این‌رو، ارلئان برای اعمال قدرتش به عنوان نایب‌السلطنه، و بی‌اعتبار کردن وصیت‌نامۀ لوئی چهاردهم، پارلمان (دیوان عالی) پاریس را دایر کرد. آن‌گاه درصدد ایجاد نظامی آزمایشی از حکومت شورایی ــ به نام چند شورایی ــ برآمد که هدفش از میان بردن قدرت وزیران و برگرداندن قدرت سیاسی به اعیان بود. دستگاه جدید چنان بی‌حاصل از کار درآمد که نایب‌السلطنه آن را در سپتامبر 1718 منحل کرد و وزیران را دوباره به کار گماشت.
ارلئان با بریتانیا، دشمن سنتی فرانسه، پیمان اتحادی را به امضا رساند که مانع از پشتیبانی بریتانیا از ادعای فیلیپ پنجم، پادشاه اسپانیا بر تاج و تخت فرانسه می‌شد. فرانسه و بریتانیا در 1719م با اسپانیا وارد جنگ شدند و سال بعد فیلیپ پنجم ناگزیر شد از ادعایش در فرانسه دست بکشد و ارلئان را ولیعهد لوئی پانزدهم بشناسد.
دشواریهای بزرگ مالی ناشی از جنگهای پرهزینۀ لوئی چهاردهم ارلئان را واداشت تا در 1717م کار اصلاح امور مالی فرانسه را به یک اسکاتلندی به نام جان لو بسپارد که ابداعات او 3 سال بعد به فاجعه‌ای مالی منجر شد که حکومت ارلئان را به سختی بی‌اعتبار ساخت.
هنگامی که لوئی پانزدهم در فوریۀ 1723 به سن قانونی رسید، نیابت سلطنت ارلئان پایان یافت. در اوت سال بعد، دوک خود نخست‌وزیر شد، ولی 4 ماه بعد درگذشت.

لوئی، دوک د‘اُرلئان (1703-1752م/ 1115- 1165ق)

پسر فیلیپ دوم، دوک ارلئان که در 1719م فرماندار دُفینه، و در 1721م فرمانده پیاده نظام، و رئیس شورای دولتی شد. مرگ همسرش، اُگوست ـ ماری ـ ژان او را دستخوش اندوهی طولانی ساخت و در پی آن، او به صومعۀ سَنت ژِنْویِو پناه برد و خود را وقف مطالعات کلامی ساخت.

لوئی ـ فیلیپ، دوک د‘اُرلئان

نیز دوک دو شارْتْر (1725- 1785م/ 1137- 1200ق)، پسر دوک لوئی که به درجۀ سرلشکری و حکومت دُفینه رسید. وی تا 1757م به خدمات لشکری و کشوری مشغول بود، سپس به انزوا روی آورد و خود را وقف تئاتر و حمایت از هنرپیشگان و موسیقی‌دانان کرد. پس از مرگ نخستین همسرش (1759م) چنان عشق پرشوری به مارکیز دو مونتِسُن پیدا کرد که از لوئی پانزدهم اجازه گرفت پنهانی با وی ازدواج کند (1773م). مارکیز در عشق به تئاتر با شوهرش شریک بود و مجلسهای نمایش باشکوهی برپا می‌کرد.

لوئی ـ فیلیپ ـ ژوزف، دوک د‘اُرلئان

نیز (1752- 1785م) موسوم به دوک دو شارْتْر، ملقب به فیلیپ اِگالیته (1747-1793م/ 1160- 1208ق)، اشراف‌زادۀ بوربُن که در جریان انقلاب 1789م به حامیان دمکراسی پیوست.
او پسر عموی لوئی شانزدهم، شاه فرانسه و پسر لوئی فیلیپ، دوک ارلئان بود و در 1752م دوکِ شارتر، و در 1785م جانشین پدرش شد. دشمنی او با ماری آنتوانِت، ملکۀ لوئی شانزدهم سبب دوری‌اش از دربار ورسای شد.
در جریان اختلاف بین لوئی شانزدهم و اشراف بر سر سیاستهای مالی در 1787م، ارلئان در برابر پارلمان پاریس (یکی از دادگاههای عالی) به مقابله با اقتدار شاه برخاست و بر اثر آن موقتاً به املاکش تبعید شد. او در مجلس عمومی طبقاتی (اِتا ژِنِرو) که در پنجم ماه مۀ 1789 تشکیل گردید، به نمایندگی اشراف برگزیده شد. ارلئان در برابر دو طبقۀ صاحب امتیاز (اشراف و روحانیان)، از مردم فاقد امتیاز طبقۀ سوم (بورژواها) پشتیبانی می‌کرد. در 25 ژوئن او و گروه کوچکی از اشراف به طبقۀ سوم که قبلاً «مجلس ملی» را اعلام کرده بود، پیوستند. مقر او در پاریس به نام پاله روایال (کاخ پادشاهی) به نقطۀ شروع حرکات مردمی مبدل شد و جمعیتی که در 14 ژوئیه باستیل را ویران کرد، او را به چشم یک قهرمان می‌دید.
ارلئان در ژوئیۀ 1790 در بازگشت از مأموریتی به انگلستان، کرسی‌ای در مجلس ملی به دست آورد؛ در 1791م در انجمن ژاکوبَنهای تندرو پذیرفته شد. پس از سقوط سلطنت در 1792م او از عنوان اشرافی خود چشم پوشید و نام فیلیپ اِگالیته (برابری) را که کمون پاریس، یکی از نهادهای انقلابی مردمی، بر او نهاده بود، پذیرفت. 
ارلئان به عضویت کنوانسیون ملی (سومین مجمع انقلابی قانون‌گذاری) که در سپتامبر 1792 تشکیل شد، انتخاب گردید. اگالیته از سیاستهای دمکراتیک و تندرو مونْتانیارها در برابر مخالفان ژیرونْدی میانه‌رو آنان پشتیبانی می‌کرد. با این همه، در جریان محاکمۀ لوئی شانزدهم در کنوانسیون، ژیروندیها مونتانیارها را متهم کردند که درصددند اگالیته را بر تخت سلطنت بنشانند. اگالیته به اعدام لوئی رأی داد، ولی وقتی پسرش لوئی ـ فیلیپ در 5 آوریل 1793 با شارل ـ فرانسوا دو‌موریه به اتریش گریخت، اگالیته به همدستی با دوموریه متهم شد. او در 6 آوریل دستگیر، و در نوامبر به گیوتین سپرده شد. لوئی ـ فیلیپ از 1830 تا 1848م شاه فرانسه شد.

فِردینان ـ لوئی ـ فیلیپ ـ شارل ـ آنْری، دوک د‘اُرلئان (1810-1842م/ 1225- 1258ق)

پسر لـوئـی ـ فیلیپ، شاه فرانسه که پس از رسیدن پدرش به سلطنت، لقب دوک ارلئان را به‌دست آورد (1830م).
او سپاهـی برجسته‌ای بود و از 1834 تا 1836م در الجزایر خدمت کرد. در 1837م با هلِنا، دختر مِهین دوکِ مِکلِنبورگ ازدواج کرد. در 1839م دوباره به الجزایر رفت، ولی تاب خستگیهای جنگ را نیاورد و در 31 سالگی درگذشت.

لوئی ـ فیلیپ ـ رُبِر، دوک د‘اُرلئان (1869- 1926م/ 1247- 1305ش)

مدعی تاج و تخت فرانسه در دورۀجمهوری سوم، پسر ارشد لوئی ـ فیلیپ ـ آلبِر،کنتِ پاریس و نبیرۀ لوئی ـ فیلیپ، شاه فرانسه.
ارلئان که تهدیدی برای نظام جمهوری به شمار می‌رفت، در 1886م از فرانسه اخراج شد. او در بازگشت به وطن دستگیر، و به زندان محکوم گردید (1890م)، ولی چند ماه بعد آزاد، و به خارج از کشور تبعید شد؛ سپس به مسافرت در اروپا و خاورمیانه پرداخت.
دوک ارلئان پس از مرگ پدرش (سپتامبر 1894) از سوی بسیاری از سلطنت‌طلبان فرانسه شاه قانونی شناخته شد. وی در سالهای 1905، 1907 و 1919م سفرهایی را به نواحی شمالگان ترتیب داد و در سالهای 1922-1923م به افریقای شرقی بریتانیا سفر کرد و نمونه‌هایی از حیوانات را با خود به اروپا برد و به فرانسه اهدا کرد.
 از آنجا که ارلئان فرزندی نداشت، القاب او پس از مرگش به پسرعمویش ژان د‘اُرلئان، دوک دو گیز (1874-1940م) رسید.    (100)