ارگانوم

اُرْگانوم [orgānūm] (در اصل نام هر ساز موسیقی، بعداً فقط ارگ)، اصطلاحی که منظور از آن نوع خاصی از موسیقی چندصداییِ (پلی فونیکِ) سرودهای گرِگوری است. این اصطلاح معنی کنونی خود را در قرون وسطى پیدا کرد. ارگانوم در نخستین شکل مکتوب خود ــ که در رسالۀ «خودآموز موسیقی» (ح 900م) پیدا شده است ــ از دو خط ملودی تشکیل شده بود که هم‌زمان با یکدیگر، و به صورت نت در برابر نت حرکت می‌کردند. گاهی یک صدای دوم که آن را اُرگانال می‌نامیدند، آواز یا صدای اصلی را در فاصلۀ چهارم یا پنجم زیرِ نت اصلی (مانند سل یا فای پایین‌تر از دو) مضاعف می‌کرد. در نمونه‌های دیگر، هر دو صدا با هم شروع می‌شدند و سپس به فواصل بازتری می‌رسیدند. هر دو ملودی ممکن بود به نوبت در فاصلۀ هشتم مضاعف شوند. به نظر می‌رسد که نخستین ارگانوم از این نوع (از سدۀ 9 تا 11م) خودبه‌خود به‌وسیلۀ خوانندگانِ تعلیم دیده ساخته، و سپس نوشته شده است.
در شکلهای پیچیده‌تر ارگانوم، ملودی‌ای که آزادانه ساخته شده بود، به صورت نت در برابر نت، روی آواز گروهی خوانده می‌شد. سرانجام در صومعه‌های سانتیاگو دِ کُمْپُسْتِلای اسپانیا (ح 1137م)، و سن مارسیالِ لیموژ، در فرانسه (ح 1150م)، قاعدۀ جدید مهمی پدید آمد و آن تصنیف ملودی‌ای پرتکلف (دوپْلوم) بر روی بخش اصلی (تِنور) آواز گروهی بود.
ارگانوم جدیدی که آرایه‌های بسیار داشت و هر هجای آن دارای چندین زیر و بمی بود، در تصنیفهای مربوط به مکتب نُتردام در پاریس به تکامل رسید. این تصنیفها در «کتاب بزرگ ارگانوم» (ح 1170م) احتمالاً به وسیله لئونَن، یا لئونینوس، جمع‌آوری شده است. لئونَن نخستین آهنگ‌ساز شناخته شدۀ مهم این دوره است که ملودیهای آوازی برای گرادوالها، هَلِلویاها و رِسپونسوریهای مَسهایی که در مراسم مهم دینی اجرا می‌شدند، تصنیف می‌کرد.
در ارگانوم نتردام، سبک اصلی ارگانال متناوباً جای خود را با قسمتهای افزوده (دِسْکانت) عوض می‌کند. در بخشهای دسکانت، هر دو ملودی از نظر وزن براساس الگوهای سه‌تایی نظام مقامهای موزون قرون وسطى حرکت می‌کنند. صاحبان مکاتب امروزی بیشتر تمایل داشته‌اند که این مقامها را برای بخشهای پرآرایه‌ای که نت آنها مبهم است، نیز به‌کار برند؛ اما به‌احتمال بسیار، ارگانوم پرآرایه حرکت آزاد ملودی در موسیقی خاورزمین را بازتاب می‌دهد که احتمالاً غربیان در جنگهای صلیبی با آن آشنا شده‌اند. همان‌گونه‌که انتظار می‌رفت، تصنیفات دوصدایی لئونن به سرعت جای خود را به ارگانومهای محکم سه و چهارصدایی موزون پِروتَن یا پروتینوس داد.    (126)