آرکوز

آرْکوز [ārkoz] ، گـونـه‌ای مـاسـه سنـگ درشـت دانـه (سنگ‌رسوبی متشکل از دانه‌های به هم پیوسته‌ای با قطر 06/ 0 تا 2 میلی‌متر) که تصور می‌شود از تلاشی سنگ‌ خارا (گرانیت)، بدون تجزیۀ ملموس آن، تشکیل شده است. به این ترتیب، آرکوز اساساً شامل دانه‌های فِلْدسپات و کوارتز همراه با مقادیر اندکی میکا ست که همگی نسبتاً منظم، و اندکی ساییده‌اند و با کلسیت یا به ندرت، با آهن اکسیدها یا سیلیس به یکدیگر متصل شده‌اند.
آرکوز را از ماسه‌سنگ عادی کوارتزی (اُرتو کوارتزیت) به واسطۀ فلدسپاتِ زیادِ آن، و از گراواک به واسطۀ رنگ روشن‌ترِ آن تشخیص می‌دهند. مقدار فلدسپات شبه‌آرکوزها برابر 5 تا 25٪ دانه‌های ماسه است؛ این مقدار به واسطۀ هوازدگی شدید، یا به واسطۀ شسته شدن از سنگهای غیرآذرین مادر، کمتر می‌شود. آرکوز ممکن است درصورت فقدان لایه‌بندی، به سنگ خارا شباهت ظاهری داشته باشد و از همین‌رو آن را به‌درستی خارای بازساخته خوانده‌اند. آرکوز مانند سنگهای خارایی که منشأ آن است، رنگ صورتی یا خاکستری دارد.
اهمیت زمین‌شناختی آرکوز موضوع بحثهای زیادی بوده است. بیشتر فلدسپات در وضعیت عادی تجزیه می‌شود و بر اثر هوازدگی سنگهای مادر، به مواد معدنی رسی تبدیل می‌گردد، حال آنکه در محیط خیلی خشک یا دماهای پایین، تجزیۀ فلدسپات متوقف یا بسیار کند می‌شود. بنابراین، تصور می‌شد که آرکوزها از فرسایش پهنه‌ای گرانیتی در اقلیمی خشک یا یخچالی پدید آمده‌اند. با این همه، اینک معلوم شده است که فلدسپات ممکن است از تخریب مصون بماند و بدین‌ترتیب جابه‌جا شود و اگر میزان بالاآمدگی و فرسایش و جابه‌جایی به اندازۀ کافی باشد، با ماسه‌های کوارتزی نهشته شود. در چنین وضعی صرف‌نظر از عامل آب و هوا، روند هوازدگی کامل نخواهد بود و ماسۀ حاصل از این‌گونه پهنه‌های گرانیتی مقادیر زیادی فلدسپات خواهد داشت. بنابراین می‌توان گفت که وجود آرکوزها حاکی از سختی اوضاع اقلیمی یا برجستگیهای مرتفع زمین است. غالب نهشته‌های آرکوزی قدیم ظاهراً حاصل برجستگیهای مرتفع زمین بوده است.    (105)