ارغون آقا

اَرْغونْ‌آقا [arqūn āqā]، یا ارغون آغا (د 673ق/ 1275م)، حاکم مغول ایران و بخشهایی از بین‌النهرین و آسیای صغیر. ظاهراً «ارغون» نامی است به معنی دورگه و «آقا» لقبی است ترکی که به برادر ارشد می‌گفتند. او در خردسالی، خط اویغوری را به خوبی فراگرفت و به دربار اوگتای قاآن راه یافت و به مأموریتهای مختلف فرستاده شد. در زمان فرمانروایی توراگینا خاتون، بیوۀ قاآن بر غرب امپراتوری مغولان، از آمودریا تا آناتولی، فرمانروایی کرد و بر خراسان و عراق عجم و آذربایجان استیلا یافت. 
ارغون‌آقا در زمان گیوک قاآن و پس از او در زمان بیوه‌اش، اغول قایمش نیز مأموریتهای جنگی یافت. در زمان منگوقاآن، از سوی او مأمور اصلاحات در امر مالیات شد و به گرجستان و آذربایجان و عراق عجم سفر کرد. گفته‌اند که وی چندی به جرم خیانت در اموال زندانی شد، اما بخت او را یار شد و دشمنانش، سونج و شرف‌الدین اعدام شدند و او از زندان رهایی یافت. در لشکرکشی هولاکو به بغداد شرکت داشت و پس از مأموریتهای مختلف، عنوان دیوانی «مقاطع الممالک» یا ناظر امور مالی مملکت را یافت. پس از مرگ هولاکو، اباقاخان او را در مقام خود ابقا کرد و جز این، مأموریتهای جنگی و سرشماری یافت. در یکی از تاخت و تازهایی که به گرجستان داشت، خواهر پادشاه گرجستان را برای پسرش به زنی گرفت و چندی بعد، به مناطق مسیحی‌نشین تاخت و شهرهایی چون تفلیس و کارتلی را به باد غارت داد. در بازگشت از همین لشکرکشی بیمار شد و اندکی بعد در مرغزار رادکان طوس درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
مورخان و دبیران دیوانی چون عطاملک جوینی و رشیدالدین فضل‌الله به گونه‌ای ‌مبالغه‌آمیز در مورد اصلاحات مالیاتی ارغون آقا سخن گفته‌اند، اما مورخان و شعرای ارمنی از ستمها و شکنجه‌ها و قتلهایی یاد کرده‌اند که ارغون در مورد مسیحیان روا داشت. 
نامدارترین پسران متعدد ارغون آقا، نوروز بیک است که اسلام آورد و نیز موجب اسلام آوردن غازان گردید. بهاء‌الدین ملک صاحب دیوان و پسرش عطاملک جوینی از جمله دیوان سالاران برجسته ایرانی او بودند. عطاملک که 10 سال امیردیوان بود، اثر معروف خود تاریخ جهانگشای را در چهارمین سفری که همراه ارغون آقا بود، آغاز به تألیف کرد.*

مآخذ

اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران، 1365ش؛ اقبال، عباس، تاریخ مغول، تهران، 1341ش؛ بارتولد، و. و.، ترکستان نامه، ترجمۀ کریم‌ کشاورز، تهران، 1352ش؛ بناکتی، داوود، تاریخ، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1348ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1329ق/ 1911م؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به کوشش ادگار بلوشه، لیدن، 1329ق/ 1911م؛ همو، همان، به کوشش روماسکویچ و دیگران، مسکو، 1965م؛ همو، همان، به کوشش علی‌زاده، باکو، 1957م؛ قزوینی، محمد، مقدمه بر تاریخ جهانگشای (نک‍ : هم‍ ، جوینی)؛ معین‌الدین نطنزی، منتخب التواریخ، به کوشش ژان اوبن، تهران، 1336ش؛ میرخواند، محمد، تاریخ روضةالصفا، تهران، 1339ش؛ وصاف، تاریخ، بمبئی، 1369ق، هروی، سیف، تاریخ نامۀ هرات، به کوشش محمد زبیر صدیقی، کلکته، 1362ق/ 1943م؛ نیز:

Armyanskie istochniki o Mongolakh, tr. A. G. Galstyan, Moscow, 1962; Boyle, J. A., «Dynastic and Political History of the Īl-khaāns», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1968, vol. V; Galstyan, A. G., «The Caoquest of Armenia by the Mongol Armies», The Armenian Review, Watertown (Massachusets), 1975, vol. XXVII; Howorth, H. H., History of the Mongols, London, 1888. Iranica; Kirakos Gandzaketsi, Istoriya Armenii, tr., L. A. khanlaryan, Moscow, 1976; Orbelian, S., Histoire de la siounie, tr. M. Brosset, Sanit Petersburg, 1864; Pelliot, Paul, Notes on Marco Polo, Paris, 1959; Rubruck, W. The Mission, tr. Peterjackson, London, 1990.
ابوالفضل خطیبی