ارغوان، خاندان

اَرْغون، ‌خانْدان [xāndān-e arqūn]، سلسله‌ای از فرزندان ارغون‌خان مغول، نوادۀ چنگیزخان که حدود دو قرن (9-11ق) در منطقۀ قندهار و سند فرمان راندند. 
فرمانروایان این خاندان از دو تیرۀ ارغون و ترخان برخاستند. نسبت ارغونیان از امیرحسن بصری و شنکل و ایکو تیمور به امیر ایلچی، فرزند سلطان محمد خدابنده و از آنجا به هولاکوخان و سپس ارغون می‌رسد. ترخانیان نیز از میرزا عیسى‌ ترخان و اقلمش، برادر شنکل و پسر ایکوتیمور به همان‌جا می‌پیوندند. امیر تیمـور ‌گـورکـانی لقب‌ ترخـان ــ مطلق العنـان و مـعاف‌‌ از خدمت ــ را به آنان داده بود. از این خاندان که حکومتشان در 3 ناحیه متمرکز بود، ارغونیان تا 961ق/ 1554م فرمان راندند و از آن پس حکومت به دست ترخانیان افتاد و آنها نیز تا 1061ق بر جای ماندند. اینان که در قندهار، بهکر و تهته به حکمرانی پرداختند، تاریخی پر از جنگ و گریز داشتند. 
امرای خاندان ارغون از فرمانروایان فرهیخته و ادب‌پرور عصر خود بودند. میرزا شاه بیک ارغون خود اهل علم بود و در مجالس علما حضور می‌یافت و حتى برخی از مورخان به آثاری از وی چون شرح کافیه و حاشیه بر شرح مطالع و حاشیه بر شرح فرایض میرسید شریف جرجانی اشاره کرده‌اند. میرزا شاه حسن نیز علاوه بر مهارت درعلوم منقول، طبع شعر نیز داشت و «سپاهی» تخلص می‌کرد. از او ابیاتی برجای مانده است. 
در دورۀ ترخانها با شکل‌گیری حکومت صفویه در ایران و مغولان هند، منطقۀ سند گذرگاه شاعران و ادیبانی شد که میان دو دربار صفوی و مغول رفت‌و‌آمد می‌کردند و این معنی در شکوفایی ادب و هنر در میان ترخانیان بی‌تأثیر نبود؛ چنان‌که میرزا جانی بیک به فارسی شعر می‌سرود و «حلیمی» تخلص می‌کرد و در موسیقی نیز دستی قوی داشت و از وی اشعاری نیز برجای مانده است. 
میرزا غازی بیک ترخان مذهب شیعه داشت و در اشعارش به مدح امام رضا (ع) و امام زمان (ع) می‌پرداخت. در زمان وی قندهار مرکز تجمع اهل ادب شد و شاعران و بزرگان عراق و خراسان نزد وی گرد آمدند. کسانی چون مرشدخان بروجردی، طالب آملی و محوی اردبیلی جزو ملازمانش بودند. میرزا غازی خود نیز شعر می‌سرود و در اشعارش«وقاری» تخلص می‌کرد. از اشعار وی علاوه بر ابیاتی پراکنده یک «ساقی‌نامه» نیز برجای مانده است. او در موسیقی نیز چیره‌دست بود و به علوم ریاضی و نجوم نیز علاقه داشت.*

مآخذ

ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1869م؛ همو، اکبرنامه، به کوشش مولوی عبدالرحیم، کلکته، 1886م؛ بخاری، سلیمان، لغت چغتای و ترکی عثمانی، استانبول، 1298ق؛ بکری، محمدمعصوم، تاریخ معصومی، به کوشش عمر داوود پوته، بمبئی، 1938م؛ تتوی، میرمحمد، ترخان نامه، به کوشش حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد، 1965م؛ شاهنوازخان، مآثر الامرا، به کوشش میرزا اشرف علی، کلکته، 1309ق؛ فخری هروی، محمد، روضة السلاطین، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1345ش؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، لکهنو، 1281ق؛ قانع تتوی، میرعلی‌شیر، تحفة‌الکرام، به کوشش حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد، 1971م؛ همو، مقالات الشعرا، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، 1957م؛ کاتبی، علی، مرآت الممالک، ترجمۀ محمود تفضلی و علی گنجه‌لی، تهران، 1355ش؛ لکهنوی، آفتاب رای، ریاض العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، پاکستان، 1396ق؛ نیسانی تتوی، طاهر محمد، تاریخ طاهری، به کوشش نبی بخش بلوچ، حیدرآباد، 1384ق/ 1964م؛ نیز: 

Sadarangani, H. I., Persian Poets of Sind, Karachi, 1956.
علیرضا علاء‌الدینی