ارغنون

اَرْغَنون [arqanūn]، یا اُرْغَنون، ساز باستانی و آرمانیِ دنیای قدیم. اگرچه داستانهای اساطیری غربی مربوط به پیشینۀ سازهای دهنی یا آوندی حکایت از غربی بودن این ساز دارد و ابن‌خردادبه و خوارزمی به یونانی و رومی بودن آن تصریح کرده‌اند، اما مدارک باستان‌شناختی وجود و کاربرد گونه‌هایی از ارغنون را در ایران‌باستان تأیید می‌کند، از جمله یکی از دو صحنۀ شکارگاه طاق‌بستان کرمانشاه که در آن نقش دو نوازنده در حال نواختن سازی‌ دهنی که به احتمال بسیار ارغنون دهنی است، مشاهده می‌شود. این ساز که در رساله‌های فارسی میانه مانند رسالۀ خسرو قبادان و ریدک به نام «مشتک» از آن یاد شده است و نوعی از آن را پژوهشگران دوران اسلامی به صورت معرب «مشتق» و «مشتق صینی» خوانده‌اند، از چند نای یا آوندی با ابعاد مختلف و به هم پیوسته تشکیل می‌یافته است که شاید وجه تسمیۀ آن به مشتک، شباهت «به مشت گشادۀ انسان» و یا به احتمال دورتر، جای گرفتن در مشت و دست بوده است. دیگر جام سیمین زرنگاری است که مانند صحنۀ شکارگاه طاق‌بستان به دوران ساسانی تعلق دارد و اکنون در موزۀ ایران باستان تهران نگاهداری می‌شود که در بین نقوش خنیاگرانی که بر روی آن آمده است، نقش نوازنده‌ای را که ارغنون می‌نوازد، می‌توان مشاهده کرد.
ظاهراً در دوران اسلامی ارغنون به دو نوع ساز که از لحاظ ساختار موسیقایی با هم فرق داشته‌اند، اطلاق می‌شده است: یکی سازی از نوع سازهای زهی و دیگری از نوع سازهای بادی. با اینکه بین انواع مختلف ارغنونهای متداول در ایران و دیگر کشورهای اسلامی نظیر ارغنون الزمری و ارغنون البوقی، با آنچه در کشورهای غربی رایج بوده است، شباهتهایی به نظر می‌رسد، ولی احتمال می‌رود که در عین‌حال، میان آنها تفاوتهای بنیانی نسبتاً بارزی وجود داشته است، زیرا اگر غیر از این می‌بود، هارون‌الرشید، خلیفۀ عباسی (حک‍ 170-193ق) در 191ق/ 807م ارغنون ویژه‌ای را که هنرمندی به نام جعفر ساخته‌بود،برای شارلمانی، پادشاه معروف فرانسه به عنوان هدیه نمی‌فرستاد.*

مآخذ

ابن خردادبه، عبیدالله، مختار من کتاب اللهو و الملاهی، بیروت، 1969م؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمدمعین، تهران، 1361ش؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، لیدن، 1895م؛ فروغ، مهدی، نفوذ علمی و عملی موسیقی ایران در کشورهای دیگر، تهران، 1354ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ ملکی، ایرج، «شاه خسرو و ریدک قبادی»، مجلۀ موسیقی، تهران، 1343ش، شم‍ 89-90؛ نیز:

The Concise Oxford Dictionary of Music, ed. M. Kennedy, Oxford, 1989; Farmer, H.G., Studies in Oriental Music, Frankfurt, 1986; Grove’s Dictionary of Music and Musicians, ed. E. Blom, London, 1975.
تقی بینش