ارشاد

اِرْشاد [eršād]، روزنامۀ خبری، اجتماعی و انتقادی که به صاحب امتیازی مؤیدالممالک فکری (ارشاد) در تهران منتشر می‌شد. پیش از انتشار این روزنامه، مرتضى قلی خان قاجار، ملقب به مؤیدالممالک (1288-1337ق)، از آزادی‌خواهان و نویسندگان معروف دورۀ مشروطه، روزنامۀ صبح صادق را در 1325ق/ 1907م در تهران منتشر می‌کرد. پس از فرار محمدعلی شاه و استقرار امنیت در کشور در 1327ق/ 1909م، مؤیدالممالک که به مدت یک سال در خارج از ایران متواری بود، به کشور بازگشت و در همین سال روزنامۀ پلیس ایران را که طرفدار حزب اعتدالیون بود، در تهران انتشار داد (ملک‌پور، 2/ 155-156؛ براون، 2/ 275؛ صدر هاشمی، 2/ 76-77). این روزنامه پس از انتشار شمارۀ 528 توقیف شد و مؤیدالممالک در ذیحجۀ 1331/ نوامبر 1913 نخستین شمارۀ ارشاد را که عبارتِ «شمارۀ مسلسل 529 روزنامۀ پلیس ایران» بر آن دیده می‌شد، به جای پلیس ایران منتشر کرد. روزنامۀ معروف و کثیرالانتشار ارشاد از این‌تاریخ به‌صورت‌چندشماره درهفته ــ که در دوره‌های متفاوت متغیر بود ــ به طور مرتب تا 1336ق، زمان توقیف تمام روزنامه‌ها به دستور وثوق‌الدوله، انتشار می‌یافت (صدر هاشمی، 1/ 118، 2/ 78؛ قس: کهن، 2/ 569؛ ایرانیکا، VIII/ 560). مؤیدالممالک به عنوان صاحب امتیاز، مؤسس و سردبیر سیاسی ارشاد با امضای «م. فکری» در این روزنامه قلم می‌زد و جواد تبریزی به عنوان مدیرمسئول با وی همکاری داشت (صدر هاشمی،1/ 117- 118). افزون بر مقالۀ اصلی هر شماره که غالباً به قلم مؤیدالممالک نوشته می‌شد، ارشاد به انتشار اخبار داخلی و خارجی می‌پرداخت و در برخی شماره‌های اخیر آن اخبار خارجی از رویتر و دیگر مطبوعات خارجی نیز نقل می‌شد (همو،1/ 118).
ارشاد با همان گرایشها و خط‌مشی اجتماعی، فرهنگی و سیاسیِ صبح صادق و پلیس ایران در دفاع از آزادی‌خواهی و مشروطه‌طلبی انتشار می‌یافت. مروری بر سیر انتشار این 3 روزنامه نشان می‌دهد که با افزونی فشار و سانسور، از وجهۀ سیاسی ـ انتقادی و نیز از تندی و گزندگی زبان نویسندگان آنها، به‌تدریج کاسته می‌شود، به گونه‌ای که پلیس ایران در سال دوم انتشار روزنامه‌ای «بی‌طرف» معرفی، و ارشاد به روزنامه‌ای ادبی بدل می‌شود (نک‍ : ملک‌پور، همانجا؛ کهن، 2/ 102، 568-569؛ صدر هاشمی،2/ 76- 78). تنها ویژگی ارشاد در قیاس با دو روزنامۀ دیگر، اختصاص بخشی از روزنامه به مسائل مربوط به نمایش، انتشار 3 نمایشنامه از مؤیدالممالک، و چاپ آگهیهای مربوط به نمایشها و نیز درج مقاله‌ای دربارۀ «تئاتر و موزیک» بود. نمایشنامۀ «سرگذشت یک روزنامه‌نگار» که مؤیدالممالک آن را در 1332ق نوشت و در ارشاد به چاپ رساند، یکی از زیباترین کمدیهای اجتماعی ـ انتقادی ادبیات نمایشی دورۀ مشروطیت به‌شمار آمده است (ملک‌پور، 2/ 156، 158، 182). به نظر می‌رسد که گرایش مؤیدالممالک به نقد اجتماعی در دورۀ اخیر، بیشتر در نمایشنامه‌های وی و با زبان ادبی و هنری نمود یافته است (نک‍ : همو، 2/ 158، 182). مؤیدالممالک با تأسیس «شرکت نمایش عالی ارشاد»، و با کمک شرکت کمدی ایران و گروههای نمایشی دیگر، نمایشنامه‌های خود را به اجرا درآورد و درآمد آن را صرف انتشار ارشاد نمود (همو، 2/ 157؛ صدر هاشمی، 2/ 79؛ اسکویی، 198). 
هر 3 روزنامۀ پلیس ایران، صبح صادق و ارشاد غالباً در چاپخانۀ شخصی مؤیدالممالک (مطبعۀ ارشاد) و به هزینۀ خود وی به چاپ می‌رسید(صدر هاشمی، 2/ 78). مؤیدالممالک علاوه بر روزنامه‌های مذکور، در 1328ق روزنامۀ رسمی دولتی را هم منتشر می‌کرد (همانجا). 

مآخذ

اسکویی، مصطفى، سیری در تاریخ تئاتر ایران، تهران، 1378ش؛ براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1363ش؛ ملک‌پور، جمشید، ادبیات نمایشی در ایران، تهران، 1363ش؛ نیز: 

Iranica. 
لیلا پژوهنده