ارزش شناسی

اَرْزِشْ‌شِناسی [arzeš-šenāsī]، یا نظریۀ ارزش، بررسی فلسفی نیکی یا ارزش در گسترده‌ترین معنای این واژه‌ها. اهمیت ارزش‌شناسی یکی در گسترده‌تر کردن شایان ملاحظۀ معنای اصطلاح ارزش، و دیگری در وحدت بخشیدن به بررسی مسائل گوناگون اقتصادی، اخلاقی، زیبایی‌شناختی و حتى منطقی است که اغلب در گذشته نسبتاً جدا جدا بررسی می‌شدند.
اصطلاح«ارزش» در اصل، و بیشتر در مفهوم اقتصادی ارزش مبادله، به معنای بهای چیزی بود، چنان‌که در نوشته‌های اَدم اسمیث،عالم علم اقتصاد سیاسیِ سدۀ18م به‌کار رفته است. معنای ارزش درسدۀ19م تحت‌تأثیر متفکران و مکتبهای گوناگون توسع بسیار یافت و به حوزه‌های گسترده‌تر فلسفی کشیده شد؛ ازجملۀ متفکرانی که این جنبش را در ایالات متحده معرفی کردند، اینان را می‌توان نام برد: رودُلف هرمان لوتْسه و آلبرشت ریچل، فیلسوفان نوکانتی؛ فریدریش نیچه، بانی نظریۀ ارزش‌گذاری مجدد همۀ ارزشها؛ آلکسیوس مایْنُنگ و کریستیان فون اِرِنْفِلْس و ادوارد فون هارتمان، فیلسوف نظریۀ ضمیر ناخودآگاه که این اصطلاح را نخستین‌بار در عنوان تألیف خود به نام «خطوط اصلی ارزش‌شناسی» به کار برد؛ هوگو مونْستِربِرْگ که اغلب بنیان‌گذار روان‌شناسی کاربردی خوانده می‌شود؛ و ویلبر مارشال اِرْبِن که اثر او، «ارزش، ماهیت و قوانین آن» (1909م) نخستین رساله در این موضوع به زبان انگلیسی بود. کتاب رَلف بارتن پِری به نام «نظریۀ عمومی ارزش» (1926م) بزرگ‌ترین تألیف در این زمینه است. به زعم او، «هرچیز مورد علاقه»ای ارزش است. او بعدها، 8 حوزه برای ارزش قائل شد: اخلاقیات، دین، هنر، علم، اقتصاد، سیاست، قانون و عرف. 
عموماً میان ارزش ابزاری و ارزش ذاتی ــ یعنی میان آنچه به عنوان ابزار، و آنچه به عنوان غایت خوب است ــ تمایز قائل شده‌اند. جان دیویی در «سرشت و کردار آدمی» (1922م) و «نظریۀ ارزش‌گذاری» (1939م)، اولاً تفسیری از دیدگاه اصالت عمل (عمل‌گرایی) به دست داده، و ثانیاً کوشیده است تا تمایز میان وسیله و غایت را از میان بردارد، گو اینکه اقدام اخیر او نوعی تأکید بر این است که بسیاری از امور واقعی در زندگی آدمی، مانند تندرستی، شناخت و فضیلت به هر دو معنا خوب‌اند. فیلسوفان دیگر مانند کلَرنس اِروینگ لویس، و گئورگ هنریک فون رایت و ویلیام فرَنکِنا به تمایزهای بیشتری قائل‌اند که از آن جمله است: تمایز میان ارزش ابزاری (خوب برای منظوری خاص) و ارزش فنی (خوب یا ماهر در انجام کاری) یا میان ارزش کمکی (خوب به عنوان جزئی از یک کل) و ارزش نهایی (خوب به عنوان یک کل).
به این پرسش که«چه چیز ذاتاً خوب است؟» پاسخهای متعدد و متفاوتی داده شده است.لذت‌گرایان آن را لذت می‌دانند؛ عمل‌گرایان آن را خرسندی، رشد یا سازگاری می‌خوانند؛ پیروان کانت، ارادۀنیک؛ انسان‌گرایان،استکمال نفس مقرون به هماهنگی، و مسیحیها، عشق به خدا؛ کثرت‌گرایان مانند جرج ادوارد مور، دیوید راس، ماکس شِلِر، و رلف بارتن پری معتقدند چیزهای ذاتاً خوب بی‌شمـارند. مـور ــ که یکی از بنیان‌گذاران فلسفۀ تحلیلی است و نظریـۀ کلهـای انداموار را وضع کرد ــ عقیده داشت که ارزش مجموعه‌ای از چیزها به نحوۀ ترکیب آنها بستگی دارد. 
چون «واقعیت» نماد عینیت، و «ارزش» بیانگر ذهنیت است، رابطۀ ارزش با واقعیت در تکوین هرگونه نظریۀ عینیتِ ارزش و ارزشْ‌داوری اهمیتی بنیادین دارد. درحالی‌که همۀ علوم توصیفی، مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، مردم‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی می‌کوشند تا شرحی مبتنی بر واقعیات از آنچه واقعاً باارزش شمرده می‌شود، به‌دست دهند و نیز تشابهات و اختلافات میان ارزشها را بر پایۀ علیت بیان کنند، وظیفۀ فلاسفه غوررسی در تعیین اعتبار عینی آن توصیفها ست. فیلسوف می‌پرسد آیا ــ چنـان‌کـه ذهنیت‌گرایـانی چـون پـِری اعتقـاد دارند ــ هر چیزِ مطلوبْ باارزش است؟ همان‌گونه که عینیت‌گرایانی مانند مور و هارتمان می‌گویند: هرچیز به این دلیل مطلوب است که ارزش دارد. در هر دو رویکرد، فرض بر این است که ارزش‌داوری امری شناختی است. تفاوت آنها در این است که ارزش را به صورت خاصیتی در چیزی، مستقل از علاقۀ آدمی به آن می‌بینند یا به‌صورت میل آدمی به آن. از سوی‌دیگر،کسانی‌که شناخت‌گرا نیستند، شناختی بودنِ ارزش‌داوریها را نمی‌پذیرند و برآن‌اند که نقش اصلی این قضاوتها یا عاطفی است، مانند آنچه اِئر، فیلسوف پوزیتیویست عقیده‌دارد، یا تجویزی، همان‌گونه که هِـر، فیلسوف تحلیل‌گرا معتقد است. به نظر می‌رسد اگزیستانسیالیستهایی مانند ژان پل سارتر که بر آزادی، تصمیم و اختیار در انتخاب ارزشها تأکید می‌ورزند، نیز هرگونه ارتباط منطقی و هستی‌شناختی میان ارزش و واقعیت را رد می‌کنند.    (112)