ارزروم، عهدنامه ها

اَرْزِروم، عَهْدْ‌نامه‌ها [ʾahd-nāme(a)hā-ye arzerūm]، دو عهدنامه‌ای که در ارزروم و به ترتیب در دورۀ فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار، میان ایران و عثمانی به امضا رسید: 

عهدنامۀ اول (1239ق/ 1824م)

در 1237ق، حافظ علی‌پاشا، ابراهیم پاشا و چند پاشای دیگر که از جمله سرداران ارز‌روم بودند، مأمور جنگ با ایران شدند و به محض ورود به ارزروم دژهایی را که از آنان منتزع شده بود، بازپس گرفتند. در 1238ق، میرزا محمدعلی مستوفی آشتیانی از جانب عباس میرزای نایب‌السلطنه به ارزروم رفت و مصالحه میان دو طرف توسط میرزا ابوالقاسم قائم مقام و نجیب افندی، سفیر عثمانی و رئوف پاشا، والی ارزروم به امضا رسید. در اواخر ربیع الثانی 1239 با اصلاحاتی که به عمل آمد، عهدنامۀ میان دو دولت ایران و عثمانی در 7 ماده در شهر ارزروم به امضا رسید. طبق این عهدنامه، تغییرات مهمی در مرزهای میان دو کشور داده نشد و سرحدات ایران و عثمانی تقریباً به همان حدود زمان نادرشاه تثبیت گردید و دولت عثمانی تعهد کرد که به زوار و حجاج ایرانی آزار نرساند و از تجار ایرانی غیر از حقوق گمرکی دیگر، چیزی مطالبه ننماید. 

عهدنامۀ دوم (1263ق/ 1847م)

در پی پدیدآمدن بحران مجدد در روابط ایران و عثمانی، در صفر 1259، میرزا تقی‌خان وزیر نظام (امیرکبیر) در مقام وزارت با اختیارنامه‌ای که دارای عنوان «وکیل مختار» به مُهر محمد شاه قاجار بود، در کنفرانس 4 دولت ایران، عثمانی، انگلستان و روسیه در ارزروم شرکت کرد. نخستین جلسۀ رسمی کنفرانس در15 ربیع‌الثانی 1259 منعقد شد. در جریان کنفرانس، میرزا ‌تقی خان با انور افندی، نمایندۀ دولت عثمانی 18 جلسۀ گفت‌و‌گو داشت که حدود 3 سال به درازا کشید. در 1262ق، گروهی از مردم ارزروم به خانۀ میرزا تقی خان وزیرنظام که به منظور گفت‌و‌گو دربارۀ کشتار کربلا و خرابی محمره در ارز‌روم به سر می‌برد، حمله کردند. ظاهراً سبب این اقدام، عدم موفقیت در گفت‌و‌گوهای دو طرف بوده است. سرانجام در آخرین جلسۀ کنفرانس، عهدنامۀ دوم ایران و عثمانی در 16 جمادی‌الثانی 1263 به امضا رسید که مشتمل بر 9 ماده بوده است. طبق مادۀ دوم این عهدنامه، جانب غربی ولایت زهاب به دولت عثمانی و جانب شرقی آن به ایران تعلق گرفت.* 

مآخذ

آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، تهران، 1355ش؛ اسناد و مکاتبات تاریخی ایران(قاجاریه)، به کوشش محمد‌رضا نصیری، تهران، 1368ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367ش؛ معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورۀ قاجاریه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1373ش؛ هدایت، رضاقلی، روضة الصفا، قم، 1339ش؛ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، تاریخ روابط خارجی ایران، تهران، 1364ش. 

(مقاله‌های ارزروم و امیرکبیر)