آرخلائوس

آرْخِلائوس [ārxelāʾos]، نویسندۀ کتابی کلامی برضد مانویان در سدۀ 4م. او از کشیشان بلندپایۀ منطقۀ شمال بین‌النهرین بود. به گفتۀ سیریل اورشلیمی، او کتاب خود را با عنوان آکتا آرخلایی در سدۀ 4م به زبان سریانی نوشت، اما مدتی بعد این کتاب به زبان یونانی ترجمه شد. این متن که دربارۀ آیین و باورهای مانویان بود، در رد آیین مانی مورد استفادۀ مسیحیان قرار می‌گرفت. به همین دلیل، اطلاعاتی را که دربارۀ مانویان در این کتاب نوشته شده نمی‌توان موثق شمرد، و باید به خاطر داشت که نویسندۀ این کتاب مسیحی بوده است. در این کتاب مانی به عنوان یک بدعتگر و یک ایرانی جلوه داده شده است و همچنین دربارۀ یک مسیحی به نام توربو که به تازگی از دین مانویت به مسیحیت گرویده بود، سخنانی وجود دارد. به گفتۀ این کتاب، مذهب مانی از گفته‌های شمعونِ مغ سرچشمه گرفته، و برای همین، این مذهب یک نوع بدعتگری مسیحی تلقی شده است. 
پس از کشف منابع تُرفانی در اوایل سدۀ 20م معلوم شد که تا چه اندازه این منبع دربارۀ شناخت مانی و دین او در اشتباه بوده است و به همین سبب دیگر از آن استفاده نشد. با این حال اهمیت این منبع در این است که دربارۀ اوضاع اقتصادی و اجتماعی شمال بین‌النهرین در آن دوره، اطلاعات مهمی در اختیارمان می‌گذارد. این کتاب در شهر حرّان نوشته شده است که مرکز ادیان مختلف بود و مانویان نیز در آنجا می‌زیستند. این شهر بیشتر اوقات در زیر سلطۀامپراتوری‌روم بود و یکی از مراکز فرهنگ هلنی محسوب می‌شد. اکنون متن لاتینی کتاب آرخلائوس در دست‌است و همچنین قسمتهایی از آن به یونانی و قبطی وجوددارد. این‌کتاب در1871م به‌انگلیسی ترجمه‌شده است. 

مآخذ

Iranica; Roberts, A. and J. Donardson, Ante-Nicene Christian Library VI, New York, 1871. 
تورج دریایی