ارتوفیوس

اَرْتوفیوس [artūfiyūs]، یا اَرتوبیوس، اَرزبیوس، ارزفیوس، صورت‌یونانی نام چند شخصیت هخامنشی. این‌نام از واژۀفارسی باستان *Ardufya- و اوستایی ərəzifya- به معنی آلُه (عقاب) گرفته شده است (براندنشتاین،105؛ مایرهفر، 170). این شخصیتها عبارت‌اند از: 
1. یکی از کارگزاران هخامنشی که در حدود 500 ق‌م در تخت‌جمشید فعالیت‌داشته،و در گل‌نبشته‌های‌ایلامیِ خزانۀ تخت ـ جمشید به نام او اشاره شده است (کامرون، 206؛ هلک، 705). 
2. در 498ق‌م به هنگام شورشی در ایونیه، گُرگوس، شاه سالامیس در قبرس که از متحدان هخامنشیان بود، به‌دست برادر شورشی خود اُنِسیلوس از حکومت برکنار شد. داریوش سپاهی به فرماندهی ارتوفیوس برای دفع فتنۀ انسیلوس و بازگرداندن حکومت به گرگوس به سالامیس فرستاد. ارتوفیوس و سپاهیان تحت فرمانش پس از درهم‌شکستن محاصرۀ آمانتوس به سپاهیان شورشی حمله کردند. در این نبرد ارتوفیوس به حیلۀ انسیلوس کشته شد، اما در نهایت به سبب گریختن گروهی از قبرسیان از صحنۀ جنگ، شورشیان شکست خوردند و انسیلوس کشته شد (نک‍ : هرودت، III/125-137). 
3. ارتوفیوس، پسر اردوان (به احتمال قوی برادر داریوش بزرگ) ( ایرانیکا، II/665) و سپهسالار گَنداریان و دادیکیها (از ایالات شرقی قلمرو هخامنشی) به هنگام لشکرکشی خشیارشا به یونان (هرودت، III/381). 
4. ارتوفیوس،پسر مگابازوس و آمستریس دختر خشیارشا. او با همراهی پدرش، مگابازوس و برادرش زُپیروس بر اردشیر اول شورید. پس از دو نبرد که با پیروزی شورشیان همراه بود، بین آنان و اردشیر آشتی شد و زپیروس به آتن گریخت (هرودت، II/195)، اما ارتوفیوس در ایران ماند و در 422ق‌م از شورش آرْسیتِس جانبداری کرد. شورشیان در چند نبرد پیروز شدند، اما سرانجام با خیانت مزدوران یونانی تسلیم شدند و به قتل رسیدند ( ایرانیکا، همانجا). 

مآخذ

Brandenstein, W. and M. Mayrhofer, Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden, 1964; Cameron, G. G., Persepolis Treasury Tablets, Chicago, 1948; Hallock, R. T., Persepolis Fortification Tablets, Chicago, 1969; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, London, 1957; Iranica; Mayrhofer, M., Onomastica Persepolitana, Wien, 1973. 
کامیار عبدی