آرتاکساتا

آرْتاکْساتا [ārtāksātā]، یا آرتاشات، پایتخت ارمنستان بزرگ که به وسیلۀ آرتاشس (آرتاکسیاس) (ﻫ م) اول (189-160ق‌م) بنیان گذاشته شده است. گزارش موسى خورنی دربارۀ بنای آرتاکساتا آمیخته به افسانه است (II/105). به نوشتۀ وی آرتاشس پس از انتخاب محلی در ساحل ارس، آرتاکساتا را با استفاده از چوبهای ارس در مدتی کوتاه بنا کرد. او برای این شهر معبدی نیز ساخت و مجسمۀ آرتمیس و همۀ مجسمه‌های اجداد خود را از «پاکاران» به آنجا منتقل کرد و مجسمۀ آپولون را بیرون شهر بر سر راه نهاد و اسیران یهودی را که از آرماویر به یرواند کوچانده شده بودند، به آرتاکساتا منتقل کرد. افزون بر آن، تمام تزیینات یرواند را که از آنِ آرماویر بود، به آرتاکساتا آورد. 
از منابع دقیق‌تر چنین برمی‌آید که پس از پیروزی رومیها بر آنتیوخوس سوم، آرتاشس به رومیها پیوست و خود را شاه خواند. کمی بعد هانیبال، از اهالی کارتاژ، نزد آرتاشس آمد و مشاور و معلم او شد و پس از چندی با یافتن محلی مناسب در ساحل ارس، در ناحیۀ شمال آرارات، ساختن شهر را به آرتاشس پیشنهاد کرد و با تصویب او شهر آرتاکساتا را با استحکاماتی درخور پایتخت بنا کرد (پلوتارک، II/81-82). 
ویرانه‌های آرتاکساتا در نزدیکی ایروان، میان تُوین و آرالیک قرار دارد. در 58م کوربولو، سردار نِرون، امپراتور روم به هنگام سرکوب تیرداد، برادر بلاش اشکانی که از سوی برادر به فرمانروایی ارمنستان رسیده بود، پس از گریختن تیرداد، آرتاکساتا را به‌آتش کشید(تاسیت،V/71؛ اشپیگل،III/156-159). در تحولات بعدی، تیرداد آرتاکساتا را بازسازی کرد و آن را نِرونیا نامید (دیو، VIII/147)؛ اما از این شهر در اشارات بعدی همواره با نام کهن یاد می‌شود (آمیانوس، II/535). از گزارش تاسیت(IV/211,389)چنین برمی‌آید که قبلاً نیز دوبار آرتاکساتا به تصرف اشکانیان درآمده بود. آرتاکساتا در طول عمر خود چند بار بازسازی شد، تا سرانجام در سدۀ ۴م به سبب بدی آب و هوا متروک ماند (اشپیگل، I/148-149). 

مآخذ

Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri, tr. J. C. Rolfe, London, 1972; Dio, Roman History, tr. E. Cary, London, 1955; Moise de Khorène, «Histoire d'Arménie», Collection des historiens anciens et modernes de l'Arménie, tr. V. Langlois, Paris, 1869; Plutarch, Grosse Griechen und Römer, tr. K. Ziegler, Zürich, 1955; Spiegel, F., Erânische Altertumskunde, Amsterdam, 1971; Tacitus, The Annals, tr. J. Jackson, London, 1969, 1970. 
پرویز رجبی