آرایش و پوشش

لباس روزمرۀ زنان شامل روجامه‌ایِ کوتاهی از پارچۀ بادوام، و دامنی بلند بود که روی یک زیردامنی از جنس پارچۀ دست‌بافت می‌پوشیدند و پیش‌بندی بلند از کتان سفید روی آن می‌بستند. لباسهای فاخرتر بلندتر بود و از پارچه‌های ظریف‌تر دوخته می‌شد. آستین این نوع جامه‌ها اغلب در قسمت آرنج و سرشانه گشاد بود و فاصله به فاصله با روبانهای باریک جمع می‌شد. فراخ و پرچین شدنِ روزافزون قسمت پشت دامن سرانجام به پدید آمدن فنر یا بالشتکی انجامید که زیردامن در پشت کمر قرار می‌گرفت. استفاده از این فنر یا بالشتک تا 1711م/1123ق، یعنی زمان رواج فنرهای طوقه‌ای دامن، دوام یافت. در این زمان، بستن پیش‌بندهای کوچک نیز باب شد.
در دهۀ 1660م در آمریکا نیز همانند فرانسه و انگلستان، انواع نیم‌تنه‌ها و قباها به‌تدریج تغییر شکل یافتند و به کت که لباس مرسوم مردان گردید، مبدل شدند. از یک چهارم پایانیِ سدۀ 17م نمودهای بارز لباس مردان در سدۀ 18م شکل گرفت که کلاه‌گیس، کلاه سه‌گوش، نوار چین‌دار از تور یا کتان ظریف دور یقه و سردست، جلیقۀ بلند، کت دامن‌دار با سرآستینهای برگردان، شلوارکهای تنگ و کفشهای سگک‌‌دار از جمله مشخصه‌های آن بود.
مد از عناصر بارز نیمۀ اول سدۀ 18م آمریکا به شمار می‌رود. وارد کردن لباسهای فاخر در این دورۀ رونق اقتصادی، از نظر قانونی هیچ محدودیتی نداشت و کشتیهای تجاری انواع پارچه‌های فاخر و دیگر تجملات را با خود به شهرهای بندری می‌آوردند. لباسهای فراهم آمده از پارچه‌های دست بافت، کفشهای محکم و شنلهای بادوام نیز همچون گذشته رواج داشت، ولی کسانی که از امکانات مالی بیشتری برخوردار بودند، لباسهای شیک می‌پوشیدند. با این همه، در مصرف پارچه اسراف نمی‌شد. لباسهای زردوزی شدۀ فاخر، کت و شلوارهای ظریف و جلیقه‌های گل‌‌دوزی شده بنا بر وصیت، برای نسلهای دوم و حتى سوم خانواده به ارث گذاشته می‌شد.
متداول‌ترین لباس زنان در بیشتر سالهای سدۀ 18م/12ق ساک یا روجامۀ واتو بود. چینهای فراوان به پارچه‌های فاخری که این لباس از آنها دوخته شده بود، جلوه می‌بخشید. کفش رسمی زنان کفشی بدون بند و زردوزی شده، با پاشنه‌ای فرانسوی بود که اغلب سگک داشت. پوشیدن شنل نیز، همانند سدۀ 17م/11ق بسیار رایج بود. کاردینال شنل کلاه‌دار سرخ‌رنگی بود که در سراسر این قرن رواج داشت. باشلق زنان که پیش از آن معمولاً از ابریشم سیاه یا پارچه‌های ضخیم دوخته می‌شد، اکنون از پارچه‌های ظریف و به رنگهای شاد تهیه می‌گردید. در قرن 18م کلاهِ خانه، کلاهی بزرگ از تور یا کتان سفید با چینهای پهن و آویخته، نیز مرسوم بود. بعد از 1750م/1163ق بر سر گذاشتن کلاهی موسوم به کلاه کولی و نیز کلاههای حصیری لبه پهن نیز رواج یافت.
از 1770 تا 1780م/1184 تا 1195ق جامه‌ای موسوم به پُلُنِز رواج یافت؛ بالاتنۀ این جامه همچون گذشته حالت چسبان داشت، ولی دامن پرچین آن در قسمت جلو باز بود و به صورت گرد برش می‌خورد و در دو سوی پشت جمع می‌شد، به طوری که دامن با سه چین حلقوی بزرگ فرو می‌ریخت و زیردامنی که با ظرافت پنبه‌دوزی یا گل‌‌دوزی شده بود، در زیر آن نمایان می‌گردید. در این دوره همراه بالاپوشهای جلو‌باز، پیش‌بند بلندی از کتان نازک گل‌‌دوزی شده می‌بستند. گردن‌بندهای متشکل از گویهای ریز طلایی و نیز بادبزن برای خانمها، و انفیه‌دان برای آقایان از تجملات ضروری محسوب می‌شد.
در اواخر سدۀ 18م تنها تغییرات لباس مردانه عبارت بود از کوتاه شدن جلیقه، کوچک شدن سرآستینهای برگردان و کلاه‌گیس، و جای‌گزین شدن کراوات با گونه‌ای دستمال‌گردن که در پشت گردن گره می‌خورد، به گونه‌ای که حاشیۀ چین‌دارِ پیراهن در قسمتِ باز جلوِ جلیقه دیده می‌شد.
بعد از 1760م/1173ق شلوارک در قسمت زانو با چند دکمه و نیز سگکی کوچک بسته می‌شد و کناره‌های قسمت جلوِ کت که به تدریج یقه پیدا می‌کرد، برش اریب می‌خورد و از هم فاصله داشت. مد موهای پودر نزدۀ طبیعی نیز در میان زنان و مردان رایج شد.

اروپا و آمریکا در سده‌های 19-20م

پوشاک مردانِ خوش‌لباس انگلیسی در دوران نیابت سلطنت جرج چهارم،صورت شکیل‌ترِ لباس روستاییان اروپا در اواخر سدۀ 18م بود. در همین دوره بود که لباسهای مردانۀ انگلیسی در همه جا، حتى در فرانسۀ دوران ناپلئون به عنوان لباس شایسته و بقاعده پذیرفته شد (به عنوان مثال کلاه سیلندر تقریباً جهانی شد)؛ ولی فرانسه، بجز در فاصلۀ سالهای 1802-1814م/1217- 1229ق که برقراری ارتباط دشوار شده بود و در نتیجه لباسهای انگلیسی با آنچه در پاریس پوشیده می‌شد،‌ به‌نحوی محسوس تفاوت یافت ــ همچنان در شیوۀ لباس پوشیدن زنان نقشی تعیین کننده داشت.
در پی کناره‌گیری ناپلئون در 1814م پوشاک زنان انگلیسی به سرعت شکل پاریسی به خود گرفت. بالاتنۀ پیراهنهای فرانسوی هنوز بلند بود، ولی لبۀ پایینی دامنها فراخ‌تر گرفته می‌شد و برای نمود بیشتر، با تزیینات فراوان آراسته می‌گردید. پدید آمدن ژورنال (مجلۀ مد)، بلند شدن شلوار مردانه، تنگ شدن کمر در پیراهن زنانه و باب شدن آستین به شکل پاچۀ گوسفند، از رخدادهای پیش از زمان ملکه ویکتوریا بود.

 در دوران ملکه ویکتوریا شکل کلی لباس زنان پوشیده و ساده شد، ولی یقۀ لباسهای شب بازتر بود، به طوری که شانه‌ها نمایان می‌گردید. این شیوه ــ که در سدۀ 18م بسیار ناشایست محسوب می‌شد ــ در اوایل این دوره مقبول واقع گشت. فراخ‌تر شدنِ روزافزون دامنها در اوایل دهۀ 1850م سبب شد تا زیردامنیهای فنری سدۀ 18م بـه صورتی اصلاح شده ــ یـعـنـی ساخته شده از پارچۀ مویی و رشته‌های کتان ــ از نو باب شود. این نوع زیردامنی به زودی جای خود را به مجموعه‌ای از حلقه‌های انعطاف‌پذیر داد که گاه ساختاری جداگانه تشکیل می‌دادند و گاه به زیردامنی دوخته می‌شدند.
در این دوره کلاه سیلندر مردان به کلاه براق ابریشمی که اغلب سیاه بود، مبدل گردید. لباس آنان نیز به استثنای جلیقه از پارچۀ سیاه دوخته می‌شد، گرچه گاه شلوار پیچازی یا شطرنجی نیز می‌پوشیدند. در این دوره کتهای فراک تنها به عنوان لباس شب به کار می‌رفت. دستمال گردنهای بزرگ منسوخ گردید و به جای آنها یقه‌ها و کراواتهایی که با نمونه‌های سدۀ 20م چندان تفاوت نداشت، باب شد.
زیر دامنی پف‌دار در حدود سال 1860م/1276ق به منتهای بزرگی و فراخی رسید. در دهۀ 1870م زیردامنیهای فنردار به تدریج کوچک‌تر شد و از میان رفت و تنها اثری که از آنها باقی ماند، فراخیِ پایین دامن بود. 
اکثر لباسها، حتى لباسهایی که خانمهای شیک‌پوش در خیابان می‌پوشیدند، دنباله‌ای بلند داشت. در 1880م/1297ق برای مدتی کوتاه دامنهای پرچین ناپدید شد و نه‌تنها قسمت باسن، بلکه پایین لباسها نیز تا حدودی تنگ شد. 
دهۀ 1880م با ابداع انواع لباسهای ورزشی (اسپُرت) شاهد آزادی نسبی مردان از قید و بند لباسهای رسمی بود. آنان به شلوارهای گُلف (شلوارهای سه ربعی گشادی که زیر زانو تنگ می‌شد)، کتهای توئید، کلاه حصیری و نوعی کلاه شکاری که شِرلوک هُلمز آن را معمول کرد، روی آوردند. در دهۀ 1890م زنان برای دوچرخه سواری به تدریج پوشیدن شلوار گلف را باب کردند.
لباس کودکان در مقایسه با ٥٠-٦٠ سال پیش از آن، ناراحت‌تر بود. آنچه در دهۀ ١٨٢٠م به عنوان لباسی منطقی برای پسران ابداع شده بود، به تدریج به کت و شلواری رسمی و ناراحت، موسوم به ایتِن مبدل شد. پسر بچه‌هایی که بخت با آنان یار بود، لباسی مشابه لباس ملوانان به تن می‌کردند که نسبتاً راحت بود و پسر بچه‌های بداقبال لباسهای مخمل با یقه و سردستِ توری می‌پوشیدند و موهای سرشان بلند و فردار بود. دختران کوچک لباسهایی پر کار که پر از توردوزی بود و به آسانی کثیف می‌شد، بر تن می‌کردند. دامن دختران نسبت به بزرگ‌سالان کوتاه‌تر، ولی کمر لباسهای آنان تقریباً به همان تنگی لباسهای بزرگ‌سالان بود.
هنگامی که سدۀ ١٩م/13ق رفته‌رفته به انتها می‌رسید، آستینهای گشاد تبدیل به آستینهایی با ساعد پف‌دار شد و بدین‌ترتیب، پوشیدن شنل کوتاه روی پیراهن که در آن زمان باب بود، آسان گشت. از تور به مقدار زیاد برای تزیین لباس استفاده می‌شد؛ سرآستین را با تور زینت می‌دادند و پیش‌سینه‌ای از تورِ چین‌دار به جلوِ بالاتنه وصل می‌شد. بلوز که آن نیز مزیّن به تور چین‌دار بود، به عنوان لباسی غیررسمی رواج پیدا کرد. لباس روز و نیز لباس شب مردان به دو نوع رسمی و غیررسمی تقسیم می‌شد. در اواسط این سده، ریش و سبیل گوناگونیِ بسیار داشت. 
خطوط اصلی لباس زنان در اولین دهۀ سدۀ ٢٠م/14ق تغییر زیادی نکرد. ویژگیهای دلخواه زنان کامل عبارت بود از قد بلند، کمر باریک، سینه‌های بزرگ و هیئتی غریب، شبیه حرف S که با بستن کرستی با نام عجیب «کرست سلامتی» ایجاد می‌شد. این کرست طوری بسته می‌شد که باسن را عقب می‌کشید و سینه‌ها را جلو می‌داد. این حالت با چینهایی توری که از روی سینه به پایین فرو می‌ریخت، تشدید می‌شد. از زمان ویلیام سوم به بعد، هیچ‌گاه دوختن تور به لباس به اندازۀ آن زمان رواج نداشت. یقه‌ها و آستینهای توری، پیش‌سینۀ توری (تزییناتی روی بالاتنۀ لباس)، پوشش‌توری روی بالا‌تنۀ لباس، و زیردامنی توری ــ که تنها گاهی از زیر لباس پیدا بود، ولی دوختن آن به مهارت فراوان نیاز داشت ــ رواج فراوان یافت. تقریباً هیچ قسمتی از لباس زنان نبود که با تورهای گرانبها آراسته نشده باشد. چون تورِ اصل به این مقدار زیاد در دسترس نبود و تورهای ماشین‌بافت نیز تا حدی حقیر شمرده می‌شد، قلاب‌بافتهای ایرلندی که به خصوص در ١٩٠٧م/1325ق رواج قابل ملاحظه‌ای داشت، راه حل بینابینی برای این مسئله بود. دامنها بلند بود و پایین آنها روی زمین کشیده می‌شد و شباهت بسیاری به گرایش غالب آر نووو (هنر نوین) در زمینۀ مبلمان داشت. زنان کلاهی تخت و گرد بر سر می‌گذاشتند که تمایل آن به جلو با کشیدگی دامن در پشت نوعی تعادل ایجاد می‌کرد.
در سالهای اول سدۀ 20م تحولی در لباس خواب صورت گرفت. برای مدت ٣٠٠ سال یا بیشتر، زنان به هنگام خواب پیراهنی فراخ و بلند به تن می‌کردند و مردان نوع بلندتری از پیراهن روز را می‌پوشیدند. از این زمان بود که پاجامه (پیژامه) جای خود را در میان لباسها باز کرد. از قرار معلوم پوشیدن این لباس از هند آغاز شد (پاجامه که در اصل واژه‌ای فارسی است، از هندی به زبانهای اروپایی راه یافت) و هنگامی که غربیان با این جامه آشنا شدند، پوشیدن آن در میان مردان و نیز زنان رواجی روزافزون یافت.
در ١٩٠٨م/1326ق تغییر اندکی در پوشاک زنان به وجود آمد؛ دیگر سینه به اندازۀ گذشته پیش آمده نبود؛ روی هم افتادگی بیش از حد لبه‌های بلوز منسوخ گشت و پایین دامن نسبت به گذشته اندکی تنگ‌تر شد، ولی همچنان بلند بود و روی زمین کشیده می‌شد، به طوری که به هنگام عبور از خیابانهای گل‌آلود، ناچار آن‌را با دست جمع می‌کردند و بالا نگاه می‌داشتند. 
دامن تنگ رایج در ١٩١١م/1329ق یکی از عجیب‌‌ترین جامه‌هایی است که زنان تاکنون پوشیده‌اند، زیرا آن‌قدر تنگ بود که راه رفتن را تقریباً غیرممکن می‌ساخت. نیم‌رخ زنانی که آن را می‌پوشیدند، اغلب شبیه مثلثی بود که رأس آن در پایین قرار گرفته باشد. چون این دامن تنگ بود و نمی‌توانست جیب داشته باشد، بار دیگر کیفهای دستی متداول شد. در لباسهای شب گرایش عجیبی به لباسهای شرقی وجود داشت که این گرایش تا حدی از طرحهای پواره، مشهورترین طراح لباس آن دوره، و تا حدودی نیز از موفقیت فوق‌العادۀ بالۀ روسی منشأ می‌گرفت. کت و دامن نیز به عنوان لباس روز بسیار متداول بود. در ١٩١٢م نوعی پیراهن کوتاه (تونیک) که روی دامن می‌افتاد، باب شد و در اوایل سال ١٩١٤م بسیار طرفدار پیدا کرد، چنان که در مرکز توجه طراحان لباس قرار گرفت.
آغاز جنگ اول جهانی در ١٩١٤م/1332ق تغییر چندانی در لباس زنان به همراه نیاورد. در اواسط سال ١٩١٥م دامن تنگی که زیر تونیک می‌پوشیدند، منسوخ شد و خود تونیک که به شکل کلاهک آباژور درآمده بود، کل لباس را تشکیل می‌داد. دامن این پیراهن تا نیمۀ ساق‌ پا می‌رسید و چکمه‌های ساق‌‌بلند بندی از زیر آن نمایان بود. کلاهها در این دوره کوچک بود و اغلب با یک پر که به صورت عمودی بر روی آن نصب می‌شد، تزیین می‌یافت. دامنهای تقریباً کوتاه و چکمه‌های ساق‌‌بلند با اندک تغییری تا ١٩١٨م/1336ق همچنان متداول بود.
در ١٩٢١م/1300ش دیگر دامنهای چین‌دار دوران جنگ جهانی از مد افتاد و به همراه آن خط کمر نیز محو شد. چون بستن کرست (شکم‌بند) دیگر معمول نبود، شکل کلی لباس صورتی استوانه مانند یافت. بالاتنۀ لباس بسیار بلند شد و خط کمر آن تا لبۀ پایینی بلوز گشادی که جزء جدایی‌ناپذیر لباس خانمها شده بود، پایین آمد. زنان موی سر خود را کوتاه می‌کردند، ولی کلاههای لبه‌دار چسبان و ناقوس‌شکل هنوز متداول نشده بود. در ١٩٢٣م، زیردامنیِ دامن فنری یا پَنیه برای مدت کوتاهی بار دیگر به صحنه آمد، ولی تأثیر چندانی بر گرایش کلی پوشاک زنان برجای نگذاشت. تنها بعد از ١٩٢٥م بود که دامنهای بسیار کوتاه باب شد. زنان همراه با دامنهای کوتاه، جورابهای ابریشمی بلند به رنگ پا می‌پوشیدند و این یک نوآوری چشمگیر بود.
در ١٩٢٧م/1305ش دامنها باز هم کوتاه‌تر شد، در حدی که به هنگام نشستن، ناگزیر زانوها نمایان می‌شد. دامنهای کوتاه به عنوان لباس روز تا١٩٣٠م دوام آورد، ولی‌لباسهای‌شب به‌تدریج 
با دنباله‌ها و آویزه‌های جانبی و حاشیۀ شفاف پایین دامن، بار دیگر بلند شد. در این سال دامن لباسهای روز به طور ناگهانی مجدداً بلند شد و تا میانۀ ساق پا و پایین‌تر رسید و خط کمر لباس به محل طبیعی خود بازگشت. روی آوردن موقت به آستینهای گشاد نه همچون سالهای ١٨٣٠ و ١٨٩٥م/1246 و 1313ق برای باریک نشان دادن کمر، بلکه برای کوچک نمایاندن باسن صورت گرفت.
در این دوره پوشش ورزشیِ زنان به طور فزاینده تقلیل یافت و پوشیدن شلوار کوتاه یا دامنهای بسیار کوتاه، بدون جوراب بلند، به هنگام بازی تنیس حالت عادی پیدا کرد. لباسهای شنا نیز بسیار مختصر شد.
دربارۀ پوشاک زنان در دورۀ میان دو جنگ جهانی دو گرایش کلی مشهود را می‌توان عنوان کرد: 1. از میان رفتن تمایز طبقاتی در پوشاک روز؛ 2. بروز تمایزی آشکار میان لباسهای روز و شب. بسیاری از زنان در طول روز خارج از خانه به کاری اشتغال داشتند و به این دلیل نوعی لباس کار که عبارت بود از کت و دامن ساده ظهور کرد. پوشیدن شلوار راحت هنگام ورزش به نحوی فزاینده رایج شد، ولی هنوز پوشیدن شلوار در مواقع خرید معمول نبود. از سوی دیگر، حتى دخترانی که در زمرۀ گروههای کم‌درآمد بودند، در گزینش لباسهای شب، شباهت آنها را به لباسهایی که در فیلمهای سینمایی می‌دیدند، در نظر داشتند. تأثیر فیلمهای سینمایی سبب می‌شد که شکل لباسها تا مدتی ثابت بماند، چون بین زمان تهیۀ یک فیلم تا نمایش آن بر پردۀ سینما دست‌کم دو سال فاصله می‌افتاد.