آرانی

آرانْی [ārāny]، یانوش (1817-1882م/1232- 1299ق)، بزرگ‌ترین شاعر حماسه سرای مجار. او که در خانوادۀ کشاورزی فقیر زاده شد، پیش از اتمام تحصیلات خود به گروهی از بازیگران دوره‌گرد پیوست. ورود آرانی به صحنۀ ادبیات عملاً در 1847م، با شعر حماسی مشهورش به نام تُلْدی بود و با شور فراوان کسانی مواجه شد که خواستار ادبیات ملی قابل فهمی برای همگان بودند. آرانی در 1848م، در انقلاب مجارستان شرکت کرد و مدتی کوتاه سردبیر روزنامه‌ای دولتی برای دهقانان شد. پس از درهم شکستن انقلاب، دیگر بار به تحصیل رو آورد. در 1858م، به عضویت فرهنگستان مجارستان پذیرفته، و پس از چندی در 1870م، دبیرکل آن شد. 

اثر مهم حماسی او سه‌گانۀ (تریلوژی) تلدی (1847م)، «عشق تلدی» (1848- 1879م) و «غروب تلدی» (1854م) است. 
این داستان که برگرفته از گاهشمار منظومی مربوط به سدۀ 16م است، در سدۀ 14م اتفاق می‌افتد و نخستین بخش آن ماجراهای تلدی را در راه رسیدن به دربار شاهی گزارش می‌کند؛ بخش دوم از عشق غمبار او، و بخش سوم از درگیریهایش با شاه و مرگ وی حکایت دارد. شعر حماسی دیگر او به نام «استفان احمق» (1850م) که ترکیب نیرومندی از طنز و تلخی است، گر چه ناتمام مانده، اما به دلیل لحظه‌های نادری که شاعر در آنها دنیای درون خود را آشکار می‌کند، دارای ارزش است. او سه‌گانۀ دیگری را که مربوط به دوران پیش از تاریخ مجارستان است، شروع کرد، اما فقط نخستین بخش آن «مرگ شاه بودا» (1864م) را به پایان برد. 
نخستین‌شعرهای او که در دهۀ 1850م سروده شده،تحت تأثیر از دست رفتن شانْدُر پتوفی، شاعر وطن‌پرست مجار، و احساس نومید‌ی اش برای ملت مجار و نیز خودش است.     (112)