آرام

آرام [ārām]، احمد (1281-1377ش/1902- 1998م)، مترجم پر اثر، دانشنامه‌نگار و از شخصیتهای فرهنگی ایران معاصر. سال تولد او با اختلاف ذکر شده، اما به تصریح خود وی(«کالسکه...»، 27) حدود نوروز 1281ش است. او در محله‌ای در جنوب تهران به دنیا آمد. پدرش تاجر بازار و مشروطه‌خواه بود و آرام مدتی نزد وی تحصیل کرد. سپس در مدرسه‌های ترقی، علمیه و دارالفنون به تحصیلات خود ادامه داد و با زبانهای عربی، فرانسوی و انگلیسی آشنا شد. در دانشگاه،هم‌زمان در دو رشتۀ حقوق و طب به‌تحصیل پرداخت، اما هیچ‌کدام را به پایان نرساند و معلمی را بر حقوق‌دان، یا طبیب شدن ترجیح داد. در دبیرستانهای تهران، اصفهان، شیراز، مدرسۀ فلاحت در کرج و مدرسۀ عالی بازرگانی در تهران، به‌ویژه به تدریس در مباحث علوم پرداخت و سالها مدرس فیزیک بود. چندین سال در اصفهان و شیراز و عراق اقامت داشت و از نخستین کسانی بود که برای سر و سامان بخشیدن به وضع نامطلوب منابع درسی،با همکاری چند تن دیگر نخستین کتابهای علوم را برای تدریس در دبیرستانها تدوین، و به انتشار آنها کمک کرد. احمد آرام تا 1335ش در خدمت وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش) بود و به تدریس و تصدی مشاغل مختلف اشتغال داشت. بازرسی آموزشی، مدیریت کل و نیز مدت کوتاهی معاونت وزیر ازجملۀ سمتهای او بود («احمد آرام...»، 20). 

وی در نیمۀ دهۀ 1320ش به حزب تودۀ ایران پیوست و به فعالیت سیاسی پرداخت، اما پس از وقایع آذربایجان، همراه با انشعابیون به رهبری خلیل ملکی (ﻫ م) از آن حزب جدا شد و در دی ماه 1326 ظاهراً بر اثر اختلاف نظری در باب اتخاذ روش انشعابیون در برابر سیاستهای اتحاد شوروی و حزب توده، از همکاری با گروههای چپ کلاً کناره گرفت و تا پایان عمر در سیاست مداخله نکرد (خامه‌ای، 295-297)؛ آرام طرفدار سیاست و روش مستقل از حزب کمونیست شوروی بود. با گذشت زمان، گرایشهای مذهبی‌اش تقویت و تشدید یافت، به گونه‌ای که بخش درخور توجهی از ترجمه‌هایش در زمینۀ معتقدات دینی و اسلامی گردید. 
آرام از اعضای مؤثر در دایرةالمعارف فارسی (به سرپرستی غلامحسین مصاحب) بود. مصاحب را او به ناشر دایرةالمعارف فارسی معرفی کرد. وی سمت معاون سرپرست و عضویت هیئت تحریریه (شورای ویرایش) را به‌عهده داشت (دایرةالمعارف فارسی، مقدمه، 6). جز اینها، مدتی هم با دانشنامه‌های دیگر، ازجمله در ترجمۀ برخی مقالات با دانشنامۀ جهان اسلام همکاری داشت. 
آرام سالهای بسیار و تقریباً تا پایان عمر، در منزل به کار ترجمه مشغول بود و حتى ترجمه را برای خود «واجب شرعی» می‌دانست («احمد آرام»، 12؛ «64 سال ترجمه...»، 7)، زیرا به نظر او ترجمۀ منابع مهم از زبانهای دیگر، برای تحول علمی و فرهنگی در ایران لازم بود. وی حدود 70 سال به ترجمه اشتغال داشت و بیشتر از زبان انگلیسی و گاه از عربی و فرانسوی ترجمه می‌کرد. حوزۀ ترجمۀ او تخصصی نبود و هر اثری را که مفید و مؤثر تشخیص می‌داد، به فارسی ترجمه می‌کرد. از مهم‌ترین کتابهایی که به فارسی ترجمه کرده است، شاید بتوان از اینها یاد کرد: انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، پندار گسترش‌پذیری بی‌پایان حقیقت، تاریخ تمدن (ج 1)، تاریخ علم، تاریخ نجوم اسلامی، خدا و انسان در قرآن، شش بال علم، علم و تمدن در اسلام، منطق اکتشاف علمی، یونانیان و بربرها و بسیاری آثار دیگر. کامور بخشایش صورت کامل‌تری از ترجمه‌های آرام را گرد آورده است. 
احمد آرام در ترجمه به مراعاتِ اصل دقت و واژه‌یابی و واژه‌سازی در برابر اصطلاحات پای‌بند بود. واژه‌ها و ترکیبات بسیاری ساخته که شماری از آنها کاربرد یافته، و به غنای زبان فارسی افزوده است (نک‍ : «احمد آرام»، 15). وی همچنین در نوشتن املای کلمات هم سلیقۀ خاصی داشت و به سر هم‌نویسی معتقد بود. 
او جز ترجمه، چند کتاب را هم تصحیح کرده که مهم‌ترین آنها کیمیای سعادت، اثر غزالی است. آرام در مجامع و در فعالیتهای علمی ـ فرهنگی بسیاری عضویت و شرکت داشت، ازجمله از اعضای فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی بود. 
برای بزرگداشت خدمات احمد آرام تاکنون مراسمی چند برگذار شده است. آرام‌نامه مجموعۀ مقاله‌هایی است به قلم شماری از دوستان، همکاران قدیم و دوستداران احمد آرام که به پیشنهاد مجتبى مینوی و به کوشش مهدی محقق گرد آمده، و طی مراسمی در خرداد 1362 در دانشگاه تهران به خود او تقدیم شده است (نک‍ : آرام‌نامه، 5-6). گوهر عمر، حاوی پرسشهای پیروز سیّار و پاسخهای احمد آرام در زمینه‌های مختلف زندگی فرهنگی و اجتماعی، و اثری مهم و از برخی جهات منحصر به فرد در شناخت جنبه‌های مختلف فعالیت این مترجم پراثر است. 

مآخذ

«احمد آرام»، دانشمند، تهران، 1366ش، س 25، شم‍ 12؛ «احمد آرام: معلم و دانشمندی نمونه»، آموزش و پرورش، تهران، 1350ش، س 41، شم‍ 1؛ آرام‌نامه، به کوشش مهدی محقق، تهران، 1361ش؛ خامه‌ای، انور، «یک مرد و این‌همه آثار جاودانی!»، کلک، تهران، 1375ش، شم‍ 80-83؛ دایرةالمعارف فارسی؛ «64 سال ترجمه به عنوان وظیفۀ شرعی»، کیهان فرهنگی، تهران، 1363ش، شم‍ 4؛ «کالسکۀ آتشی»، گوهر عمر (گفت و گوی پیروز سیار با احمد آرام)، تهران، 1381ش؛ کامور بخشایش، جواد، «آرام، احمد»، فرهنگ ناموران معاصر ایران، تهران، 1382ش.

ایران‌ناز کاشیان ـ عبدالحسین آذرنگ