آراکل تبریزی

آراکِلِ‌تَبْریزی (داوریژتسی) [ārākel-e tabrīzī]، تاریخ‌نگار ارمنی. وی در 1595 یا 1600م، در شهر تبریز متولد شد (آراکلیان، آ. گ.، II/519). او در اچمیادزین شاگرد پیلیبُس آقباکتسی بود و درجۀ روحانی را از او دریافت نمود. در 1636م، ریاست صومعۀ هوهاناوانک را برعهده داشته، و به عنوان نمایندۀ جاثلیق به اصفهان، اورفا، حلب، آتن، اورشلیم و نقاط دیگر مسافرت کرده است. در 1651م، به پیشنهاد جاثلیق نگارش کتاب «تاریخ» را شروع کرد و آن را در 1662م به پایان رساند («دائرةالمعارف ارمنی»، 533). 
آراکل در کتاب «تاریخ» خود، اوضاع سیاسی ارمنستان و کشورهای همجوار (به‌خصوص ایران و ترکیه) را مدنظر داشته، و به جزئیات جنگهای میان آنها که در خاک ارمنستان به وقوع پیوسته، پرداخته است. همچنین در این کتاب اطلاعات گرانبهایی از تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی قفقاز و امور اداری ـ مالیاتی دولتهای ایران و عثمانی به دست داده است. 
عنوان کامل کتاب او «تاریخ آراکیال و ارتابد تبریزی» است. نام مؤلف در اصل آراکیال بوده، اما در کتاب او به صورت‌آراکل آمده،و به همین نام معروف است(آراکلیان، آ. گ.، II/521). این کتاب که حوادث 1602-1662م/1011-1072ق را دربردارد، حاوی نکات ارزشمندی دربارۀ جنگهای ایران و عثمانی و قحطی پس از آن، مهاجرتهای ارمنیان، جنبش جلالیها، درگیریهای میان ثروتمندان ارمنی، جامعۀ ارمنیان لهستان، تحمیل مذهب کاتولیک به ارمنیان لهستان و مبارزات آنان است («دائرةالمعارف ارمنی»، همانجا). 
وی کوچاندن اجباری ارمنیان که به فرمان شاه‌عباس اول در 1604م/1013ق انجام گرفت، و مصائب آنها را با جزئیات کامل به تصویر کشیده است. کتاب «تاریخ» او همچنین شامل اطلاعاتی از اقوام گرجی، آذربایجانی، ایرانی، ترک، یهودی و جوامع گوناگون ارمنی در کشورهای مختلف است. کتاب «تاریخ» آراکل، تاریخ موثقی است، زیرا او خود شاهد عینی حوادث بوده است. زبان آن رسا، فصیح و قابل فهم است. او نخستین مورخ ارمنی است که اثرش در زمان حیات در 1669م در آمستردام منتشر شده است. آراکل در زمینۀ تاریخ ادبیات نیز آثاری دارد، او به ذکر نویسندگان، کتابها، ترجمه‌ها و همچنین نقد آثار زمان خود نیز پرداخته است (آراکلیان، و.، 13). از او دو منظومه نیز بر جای مانده است. 
آراکل تبریزی در1670م در اچمیادزین چشم از جهان فروبست و درهمان شهر به‌خاک سپرده شد. خانۀ وی در شهر تبریز نگه‌داری می‌شود و اعقاب او با نام خانوادگی پادْماگْریان در ایران زندگی می‌کنند. کتاب «تاریخ» او در 1874م به وسیلۀ م. بروسه به زبان فرانسه، در1973م در مسکو به زبان روسی و در1981م در ورشو به زبان لهستانی ترجمه و منتشر شده است (خانلاریان، 51-52).

مآخذ 

A ak‘ēlian,A.G., Hay Žo ovət‘i Mtavor Zarga man Patmut‘iun, Erēvan, 1964, vol.II; Arak‘ēlian,V., A ak‘ēl Davrižē i Patmut‘iun, Erēvan, 1988; Haykakan Sovētakan Hanragitaran, Erēvan, 1974, vol. I; Xanlarian, L. A., Arak‘ēl Davrižē i Girk‘ Patmut‘ian , Erēvan, 1990.
آنوشیک ملکی بخشمندی