آذرکیوانیه

آذَرْکِیْوانیّه [āzar keyvāniyye]، فرقۀ منسوب به آذرکیوان (ﻫ م)، حکیم ایرانی زردشتی که از دین سنتی خود دوری گزید و راه و رسم جدیدی آورد. 
در اواخر سدۀ 11ق، اکبرشاه، فرمانروای تیموری هند که داعیۀ دین‌سازی داشت و دینی نو به نام «دین الاهی» ساخته بود، در دربار خود در فتحپور، محلی خاص برای اجتماع اصحاب عقاید و آراء مختلف و بحث و فحص در مسائل دینی بنا کرده بود و در آنجا با حکیمان و مرتاضان هندو، موبدان و دستوران زردشتی، فقیهان و عارفان مسلمان و دانشمندان یهودی و مسیحی گفت‌وگو، و در مناظرات و مباحثات آنان شرکت می‌کرد. این شیوۀ تفکر اکبرشاه و سهل‌گیریهای جهانگیر و تا حدودی شاه‌جهان در امور دینی وضعی پدید آورده بود که هرکس که سودای دین‌آوری در سر داشت، به نواحی شمالی هند روی می‌آورد و بساط تبلیغ و اشاعۀ عقاید خود را در شهرها می‌گسترد. 
ازجملۀ این کسان یکی هم آذرکیوان بود، اما وی عملاً با دربار اکبر و جهانگیر هیچ ارتباطی نداشت. او که با آراء فلسفی و عقاید دینی موجود در جوامع اسلامی آشنایی داشت، توانست شاگردان و مریدانی گرد خود فراهم آورد که اصلاً از پیروان ادیان رایج در این جوامع در آن عهد بودند (یهودی، مسیحی، زردشتی و هندو). 
کتاب اصلی و مرجع اعتقادی این فرقه دساتیر (ﻫ م) نام دارد که به احتمال قوی از خود آذرکیوان است. مکتب آذرکیوان آمیزه‌ای بود از افکار گوناگونی که تا سدۀ 10ق/16م در مکاتب و مذاهب مختلف در ایران رواج داشت. در این آیین آفریدگار خدایی است یکتا که به نامهای «مزدام»، «مزدان»، «لارنگ»، «شمنا» و«هرمهر» خوانده شده، و ذاتی است قدیم و ابدی، بدون شریک و مانند و ضد که صفات بسیار دارد، ولی صفات او از ذاتش بیرون و جدا نیست، بر همه‌چیزآگاه و بر هر کار تواناست، زمانهای گذشته و آینده همه، یک‌باره بر او آشکار و نزد او حاضر است. 
ترتیب آفرینش، چنان‌که در «نامۀ مهاباد» (نامۀ اول دساتیر) آمده، به گونه‌ای است که در کتب حکمای مشّائی چون فارابی و ابن‌سینا دیده می‌شود. نخستین آفریده فرشته‌ای است به نام «بهنام» که عقل اول (خرد نخستین) است و از او عقل دوم و نفس و جرم فلک الافلاک («مانستار روانبد» و «تنستار تنانبد») پدید آمده، و از اینها به ترتیب، عقول ده‌گانه و نفوس و اجرام افلاک نه‌گانه، تا فلک قمر به وجود آمده‌اند. عالم عناصر (آخشیجستان) زیر فلک قمر است و ترکیب عناصر از تأثیر نفوس فلکی است و نَفْس فلک قمر رساننده صُوَر و کیفیات گوناگون به ترکیبات عنصری است (نگار آرای: واهب الصور). 
از ترکیب عناصر، موالید سه‌گانۀ (سه پور) کانی و رستنی و جانور پدیدار می‌شود و هریک از عناصر و نیز انواع ترکیبات آنها فرشتۀ نگهبان (یا رب‌النوع) خاص خود را دارد (بدان‌گونه که در حکمت ایران قدیم و آراء اشراقیان دیده می‌شود). ادوار عمر جهان به شمارۀ ستارگان سیار است و هنگامی که دور ماه به پایان رسید، باز دورانهای عالم به همان وضع و صورت پیشین، از سر گرفته می‌شود. عالم آفرینش از آفریدگار جدا نیست، بلکه همچون نور که به خورشید پیوسته است، عالم وابستۀ ذات خداوند است. انسان برترین نوع آفرینش است و دارای روان و خرد است که به یاری آن به عالم بالا و منزلت فرشتگان تواند رسید. 
آموزشهای اخلاقی این آیین به روش زهد و ریاضت هندی شباهت دارد و در مسئلۀ پاداش و کیفر اعمال نیز اصل تناسخ را در میان می‌آورد، ولی از لذات بهشتی و عذاب دوزخ و سوختن در آتش نیز سخن می‌گوید. خورشید و ماه و ستارگان و همچنین روشنی چراغ و آتش را نیز باید ستایش کرد، و نماز و آیینهای پرستش را رو به روشنایی یا اجرام فلکی به جای آورد. از کشتن جانداران و خوردن گوشت باید پرهیز کرد، مردگان را می‌توان سوزاند یا در خمرۀ سفالین نهاد و یا به خاک سپرد. 
در کتـب بعدی کـه معتقدان فـرقـه نـوشتـه‌اند ــ ازجمله در دبستان مذاهب ــ به عقاید و مناسک و اعمال این فرقه اشاراتی رفته است که برخی از آنها در کتاب دساتیر نیست و ظاهراً از برساخته‌های پیروان آذرکیوان است. 
هانری کُربَن، ایران‌شناس فرانسوی معاصر، افکار آذرکیوان را احیاء اندیشه‌های قدیم ایرانی و ادامۀ حکمت اشراق دانسته است و این همان ادعایی است که پیروان آذرکیوان داشته‌اند. در این‌باره باید گفت: گرچه آموزشهای دساتیری و آذر کیوانی کلاً رنگ اشراقی شدید دارد، در موارد بسیار از آن جداست، زیرا آنچه آذرکیوان پدید آورد، مذهبی التقاطی از بسیاری از مکاتب، آیینها و ادیان بود. 
این فرقه ادبیاتی نسبتاً وسیع داشته، و نام شماری از کتب آنها در کتاب دبستان مذاهب بدین شرح آمده است: 
1. دساتیر (ﻫ د)؛ 2. دارای سکندر، از داور هوریار؛ 3. جشن سده، از موبد هوشیار؛ 4. سرود مستان، از موبد هوشیار؛ 5. جام کیخسرو (شرح مکاشفات آذرکیوان)،ازموبد خداجوی؛6. شارستان چهارچمن (یا شارستان دانش و گلستان بینش)، از فرزانه بهرام؛ 7. زرِ دست افشار، از موبد سروش؛ 8. نوشدارو؛ 9. سکنگبین، از موبد سروش؛ 10. بزمگاه، از فرزانه خوشی؛ 11. ارژنگ مانی، از فرزانه‌بهرام(کوچک)؛12. تبیرۀموبدی، ازموبدپرستار؛ 13. دبستان مذاهب، به احتمال بسیار قوی از ذوالفقار اردستانی، متخلص به «موبد». 
علاوه بر این کتابها، مؤلف دبستان مذاهب به نام بعضی کتب دیگر نیز که به گفتۀ او به مذاهب و آیینهای باستانی ایران تعلق داشته‌اند، اشاره می‌کند، و مدعی است که این کتب را دیده است، و حتى از برخی از آنها عباراتی نیز نقل می‌کند. این کتابها که وی نام می‌برد، عبارت‌اند از رمزستان، از فرقۀ زردشتیان؛ باستان‌نامه؛ رازآباد، از شیداب، مشهور به شمس‌الدین، از گروه اخشیان؛ پیمان فرهنگ؛ اندرز جمشید به آتبین، از فرهنگ دستور جمشاسپی؛ سمرادنامۀ کامکار، از سمرادیان؛ آمیغستان و اخترستان، از آثار سپاسیان. 
از آثار مربوط به این فرقه چند کتاب دیگر نیز در دست است که در دبستان مذاهب ذکری از آنها نیست. در کتاب شارستان چهارچمن هم به کتابهای دیگری از این نوع اشاره شده است، اما از کلیۀ آثار مربوط به این فرقه فقط این کتابها دردست است: 
1. دساتیر؛ 2. شارستان چهارچمن(یا شارستان دانش و گلستان بینش)؛ 3. جام کیخسرو؛ 4. زر دست افشار؛ 5. زنده‌رود؛ 6. خویشتاب؛ 7. زورۀ باستانی؛ 8. دبستان مذاهب؛ 9. رساله‌ای بی‌نام در خودشناسی؛ 10. فرازستان؛ 11. گلشن فرهنگ؛ 12. گلچینی‌از نامه‌های دساتیر؛ 13. رساله‌ای دربارۀ نویسندۀ دبستان مذاهب؛ 14. مقولات بهمنی (به زبان گجراتی).*

مآخذ

بهرام بن فرهاد، شارستان چهار چمن، بمبئی، 1327ق؛ دبستان مذاهب، به کوشش رحیم رضازاده ملک، تهران، 1362ش؛ کربن، هانری، مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق شهاب‌الدین یحیى سهروردی، تهران، 1355ش؛ نیز:

Ahmad, A., Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford, 1970; Corbin, H., En Islam Iranien, Paris, 1971; Desatir, ed. Mulla Firuz Bin Kaus, vol. II (English translation), Bombay, 1818; Mujtabai, F., Hindu-Muslim Cultural Relations, New Delhi, 1978.
فتح‌الله مجتبائی