آذر بیگدلی

آذَرِ بیگْدِلی، لطفعلی‌بیگ شاملو (1134-1195ق / 1722-1781م)، شاعر و تذکره‎نویس سدۀ 12ق / 18م. بیگدلی نام طایفه‎ای است از ترکان منسوب به بیگدل‎خان، که در زمان هولاکوخان و به امر وی از ترکستان به شام رفتند و در زمان امیرتیمور از آنجا به ایران آمدند. از این‌روی آنان را بیگدِلی شاملو می‎خوانند (معلم حبیب‎آبادی، 1 / 40). نسبت آذر به گفتۀ خود او به بیگدل خان بن ایلدگزخان بن اُغوزخان، از احفاد ترک بن یافت بن نوح، می‎رسد (آتشکده، آغاز مجمرۀ دوم). آذر در اصفهان به دنیا آمد. در ایام کودکی او به سبب بروز فتنۀ محمود افغان (1134ق / 1722م) خانواده‎اش به ناچار از اصفهان به قم مهاجرت کرد و پس از 14 سال زندگی در قم با پدر خود که به حکومت لار منصوب شده بود، به فارس رفت، ولی 2 سال بعد، پس از مرگ پدر، با عم خود عازم سفر حج و زیارت عتبات شد و پس از مراجعت به خراسان رفت. در خراسان به اردوی نادرشاه پیوست و همراه اردوی نادری از راه مازندران به آذربایجان رفت. پس از این سفر، عازم عراق عجم شد و در اصفهان سکنى گزید (آتشکده، پایان مجمرۀ دوم) و چندی به خدمت دیوانی مشغول شد، لیکن سرانجام از امور دیوانی کناره گرفت و به تصوف روی آورد و به سلوک پرداخت و در پایان عمر در شهر قم اقامت کرد و در همان‎جا درگذشت و به خاک سپرده شد (گرجی‎نژاد، 17). 
آذر در آغاز شاعری «واله» و «نکهت» تخلص می‎کرد، ولی بعداً تخلص «آذر» را برای خود برگزید (هدایت، 4 / 159). وی با کسانی چون شعله و مشتاق و هاتف و شاعران دیگری که نهضت بازگشت ادبی را بنیاد نهاده بودند، مصاحبت و همکاری داشت و در شیوۀ شاعری از «طرز فصحای متقدمین» پیروی می‎کرد (همانجا). آذر در بیشتر انواع شعر از غزل و قصیده و مثنوی و رباعی طبع‎آزمایی کرده است. وی قصایدی در مدح جانشینان نادر و کریم‎خان زند و برخی از معاصران خود دارد. مضمون غزلیاتش غالباً عرفانی و اخلاقی و عاشقانه است.
وی علاوه بر دیوان اشعار، مشتمل بر ده هزار بیت، یک مثنوی به نام یوسف و زلیخا دارد که به شیوۀ یوسف و زلیخای جامی سروده است. مثنوی دیگری نیز به نام گنجینه به تقلید بوستان سعدی به او منسوب است (گرجی‎نژاد، 17).
مهم‎ترین اثر آذر بیگدلی تذکرۀ عمومی معروف و مفصل او آتشکده (ﻫ م) است که آن را در طی 30 سال به نام کریم‎خان گردآوری و تألیف کرده است (استوری، 1 (2) / 871). تذکرۀ دیگری نیز به نام دفتر نُه آسمان در شرح احوال شاعران معاصر او به وی نسبت داده‎اند (آقابزرگ، 1 / 4). آقابزرگ نسخه‎ای از این کتاب را در تهران دیده است (8 / 224)، ولی از این کتاب و نیز از گنجینه در فهرستهای معروف یاد نشده است. 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی‎بیگ، آتشکده، بمبئی، 1277ق جمـ ؛ آقابزرگ، الذریعة؛ شوشتری، عبداللطیف خان، تحفة‎العالم، حیدرآباد دکن، 1263ق، صص 141-143؛ گرجی‎نژاد، احمد، تذکرۀ اختر، به کوشش عبدالرسول خبام‎پور، تبریز، 1363ش؛ معلم حبیب‎آبادی، محمدعلی، مکارم‎الآثار، اصفهان، 1363ش؛ هدایت، رضاقلیخان، مجمع‎الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، امیرکبیر، 1339ش؛ نیز: 

C. A. Storey, Persian Literature, London, 1972. 

جعفر شعار