آذربایجان، جمهوری

آذَرْبایْجان، جُمْهوری jān](ye)[jomhūrī-ye āzarbāy، کشوری در شرق ماوراء قفقاز که قلمرو آن تا دامنه‌های جنوبی کوههای قفقاز را در برمی‌گیرد. این کشور با 600‘86 کمـ 2 وسعت، از شمال با روسیه، از شرق با دریای خزر، از جنوب با ایران، از غرب با ارمنستان، و از شمال غربی با گرجستان هم‌مرز است. جمهوری خودمختار نخجوان که سرزمینی برون بومی در جنوب غربی آذربایجان است، با ارمنستان، ایران و ترکیه مرز مشترک دارد. پایتخت جمهوری آذربایجان شهر کهن باکو است که از بندرهای مهم کنارۀ دریای خزر به‌شمار می‌رود. 
آذربایجان از 1918 تا 1920م جمهوری مستقلی بود و از آن زمان به بعد، به اتحاد جماهیر شوروی منضم شد؛ در 1936م یکی از جمهوریهای تشکیل‌دهندۀ اتحاد جماهیر شوروی شد؛ در 23 سپتامبر 1989 اعلام خودمختاری، و در 30 اوت 1991 اعلام استقلال کرد. 

ویژگیهای طبیعی

جمهوری آذربایجان به سبب ناهمواریهای ناپیوسته، الگوی حوضه‌های آبگیر، تفاوتهای آب و هوایی و تنوع پوشش گیاهی برحسب ارتفاع مناطق گوناگون دارای چشم‌اندازهای بسیار متنوعی است. بیش از 5/ 2  خاک این کشور را اراضی کم‌ارتفاع، حدود نیمی از آن را مرتفعات 400 تا 500‘1 متری، و کمتر از 10/ 1  مساحت آن را بلندیهایی با ارتفاع بیش از 500‘1 متر تشکیل می‌دهند. 
بلندترین کوههای جمهوری آذربایجان بازاردوزو (466‘4 متر)، شاه داغ و توفان هستند و همگی به رشته‌کوه قفقازِ بزرگ تعلق دارند که ستیغ (خط الرأس) آن بخشی از مرز شمالی این کشور را تشکیل می‌دهد. تپه‌ها و پشته‌هایی که تنگهای پدید آمده از رودهای کوهستانی در آنها پیش رفته‌اند، طبیعت این بخش از آذربایجان را بسیار زیبا ساخته است. در همین حال، این بخش از کشور در منطقه‌ای بسیار زلزله‌خیز قرار دارد. شاخه‌های رشته‌کوه قفقاز کوچک در جنوب غربی آذربایجان دومین شبکۀ کوهستانی مهم این کشور را تشکیل می‌دهد که شامل رشته‌کوههای شاه داغ، مورو داغ و زَنْگِزور است؛ ارتفاع قله‌های این کوهها به حدود4 هزار متر می‌رسد. دریاچۀ بزرگ و زیبای‌گوی‌گُل درارتفاع 566‘1 متر از سطح دریا قرار دارد.
بخش جنوب شرقی این جمهوری با کوههای تالش هم‌مرز است و3 رشته‌کوه طولی که کوه کُمورکُی به ارتفاع حدود500‘2 متر بلندترین قلۀ آن به‌شمار می‌رود و نیز اراضی پست لَنکَران واقع در طول کرانۀ خزر را دربرمی‌گیرد. این سرزمین پست که ادامۀ دشت پست کُر ـ اَرَس به‌شمار می‌رود، در نزدیکی شهر آستارا (در جمهوری آذربایجان) به مرز ایران می‌رسد. اراضی پست کر ـ ارس نام خود را از رود کُر (کورا ـ کورش) و شاخۀ آن ـ ارس ـ گرفته است. دشتهای شِرْوان، میل و مُغان که دارای اقلیم و خاک مشابهی هستند، جزو این اراضی کم‌ارتفاع به‌شمار می‌روند. در این دشتها خاکهای خاکستری و سولونْچاکِ شور (اَریدیسُل)، و در مناطق مرتفع‌تر خاکهای قلیایی (سولونِتْز) خاکستری و خاکهای شاه بلوطی(مولیسُل) غلبه دارند. 
شبکۀ گسترده‌ای از نهرها (کانالها) بین رودخانه‌های کر و ارس امکان آبیاری بخش عمدۀ این اراضی را فراهم آورده است. کانال قَراباغ علیا به طول 172کمـ ، شریانی حیاتی است که رود ارس و دریاچۀ سد مینْگه چِویر بر رود کر را به هم می‌پیوندد. این دریـاچـه دارای حدود 600 کمـ ‍2 وسعت، و حدود 75 متر ژرفاست. کانال قراباغ علیا به تنهایی بیش از 100 هزار هکتار زمین کشاورزی را آبیاری، و افزون بر آن، آب بخشی از رود ارس را در فصل خشک تابستان فراهم می‌کند. کانال شروان علیا، دومین کانال مهم این شبکه، 122 کمـ طول دارد و حدود 100 هزار هکتار زمین را آبیاری می‌کند. 

ویژگی آب و هوای نیمه‌گرمسیریِ خشک بخشهای مرکزی و شرقی‌جمهوری‌آذربایجان زمستانهای معتدل‌وتابستانهای بلند(4 تا 5 ماه) و بسیار گرم آن است؛ در این هنگام، میانگین دما °27 سانتی‌گراد است و بیشترین حد آن به °43 سانتی‌گراد می‌رسد. بخش‌جنوب‌شرقی این‌جمهوری دارای آب و هوای نیمه‌گرمسیریِ مرطوب، و بیشترین میزان بارش در این کشور حدود 200‘1 تا 400‘1 میلی‌متر درسال است که بیشتر آن در ماههای سرد می‌بارد. نخجوان با 700 تا 1000 متر ارتفاع از سطح دریا، دارای آب و هوای خشک قاره‌ای، همراه با زمستانهای سرد و تابستانهای گرم و خشک است. منطقۀ جنگلهای کوهستانی این کشورآب و هوای معتدل و سرد دارد، اما در ارتفاع3 هزار متری و بیشتر، آب و هوای کوهستانیِ تونْدرا دیده می‌شود. در این ارتفاع، یخبندان و بارش سنگین برف گذرگاههای کوهستانی را در3 تا 4 ماه از سال عبورناپذیر می‌سازد. 
 پوشش گیاهی طبیعی مناطق گوناگون در این کشور برحسب ارتفاع تغییر می‌کند: سرزمینهای پست و پایکوههای مناطق کوهستانی بیشتر اِستِپی و نیمه بیابانی‌اند، دامنه‌های کوهها از جنگلهای راش، بلوط و کاج پوشیده شده است و ارتفاعهای بالاتر منطقۀ مَرغزارهای آلْپی است. منطقۀ لنکران، واقع در جنوب این کشور نیز دارای پوشش گیاهی همیشه سبز و جنگلهای انبوه راش و بلوط است. 
در سرزمینهای پست این کشور جانورانی مانند آهو، شغال، کفتار و نیز گونه‌هایی چند از خزندگان و جوندگان دیده می‌شوند. در مناطق کوهستانی، گوزن قفقازی، گوزن کوچک، گراز وحشی، سیاه‌گوش، بزکوهی،خرس قهوه‌ای و به‌ندرت پلنگ دیده می‌شود. زمستانهای معتدل کرانه‌های خزر بسیاری از پرندگان را به آنجا می‌کشاند و مناطق حفاظت شدۀ این کشور پناهگاهی برای پرندگان مهاجر، همچون مرغ آتشی (فلامینگو)، قو، پلیکان، حواصیل، آبچلیک، کبک و دیگر پرندگان به‌شمار می‌رود. 

ویژگیهای انسانی

بیش از نیمی از جمعیت آذربایجان در مناطق شهری زندگی می‌کنند. از نظر جمعیت، متراکم‌ترین منطقۀ این کشور شبه‌جزیرۀ آبْشوران، واقع در کرانۀ غربی دریای خزر است و بزرگ‌ترین شهر و مهم‌ترین مرکز صنعتی در ماوراء قفقاز، یعنی شهر باکو همچون دیگر شهرهای صنعتی این کشور، ازجمله سومْقائیت، در همین شبه‌جزیره قرار دارد. باکو که شهری بزرگ و تماشایی است، در تختانهایی طبیعی قرار دارد که به یکی از خلیجهای دریای خزر می‌رسند. این شهر دارای بلواری طویل و زیبا به طول 3 کمـ ، و مکانهای تاریخی بسیار است. 
دیگر مناطق دارای جمعیت متراکم در برخی سرزمینهای پست و پایکوههای این کشور قرار دارند. گَنْجه دومین شهر بزرگ کشور و بزرگ‌ترین شهر درون بومی (دور از سواحل) آن به‌شمار می‌رود. بیشترین تراکم جمعیت روستایی نیز در نواحی لنکران و ماسالّی، واقع در جنوب شرقی کشور دیده می‌شود. تالِشها یا تالشیها که مردمی ایرانی‌اند و بیشترِ جمعیت این نواحی را تشکیل می‌دهند، بسیاری از آداب و رسوم کهن خود را تاکنون نگاه داشته‌اند. 
جمهوری آذربایجان جمعیتی درحال رشد و جوان دارد. بیشتر آذربایجانیهای ترک‌زبان (آذریها) که بیش از چهار پنجم جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، شیعی مذهب‌اند. در این قوم، عنصر غالبِ ترک‌که‌پیامدمهاجرت اقوام‌ترک ــ به‌ویژه سلجوقیانِ اُغوز در سدۀ 11م/5ق ــ به این سرزمین است، با ساکنان کهن این سرزمین، یعنی ایرانیان و دیگر مردمانی که از روزگار باستان در ماوراء قفقاز می‌زیسته‌اند، ترکیب شده است. 
زبان ترکی آذربایجانی (ترکی آذری) از گروه جنوب غربی ــ اُغوزی یا ترکمنی ــ زبانهای ترکی است و به۴ گویش اصلی تقسیم می‌شود. خط عربی تا سدۀ 20م برای نوشتن این زبان به‌کار می‌رفت، اما در 1939م الفبای سیریلی (سیریلیک) جای آن را گرفت. حکومت جمهوری آذربایجان در 1992م خط رسمی کشور را از سیریلی به لاتینی (رومی) تغییر داد. روسها و ارمنیها دو اقلیت مهم این کشور به‌شمار می‌روند که پس از استقلال آن، بسیاری از آنان ناچار به بازگشت به سرزمینهای مادری خود شده‌اند. 

اقتصاد

جمهوری آذربایجان، کشوری صنعتی و کشاورزی است. اهمیت دادن به صنایع سنگین موجب گسترش صنایع نفت و گاز طبیعی شده است که در این کشور دارای سابقه‌ای طولانی‌اند، اما توان فنی و مهندسی، صنایع سبک و تولید مواد غذایی نیز پیشرفتهای چشمگیری داشته‌اند. آذربایجان در آغاز دهۀ 1990م، حرکت به سوی اقتصاد بازار را در پیش گرفت؛ بهای بیشتر کالاها به صورت آزاد درآمد و برخی واحدهای متعلق به دولت به بخش خصوصی واگذار شد؛ البته خصوصی‌سازی زمین پیشرفت کمتری داشته است. 

منابع طبیعی

جمهوری آذربایجان که در آغاز سدۀ 20م، بزرگ‌ترین تولیدکنندۀ نفت خام در جهان بود، زادگاه صنعت پالایش نفت نیز به‌شمار می‌رود. برای نمونه، این کشور در 1901م، 4/11 میلیون تن نفت تولید کرد که این مقدار بیش از تولید ایالات متحده، و بیش از نیمی از تولید جهانی بود. البته در طول سدۀ 20م، با گسترش این صنعت در دیگر مناطق اتحاد شوروی و جهان، نقش آذربایجان در تولید نفت رو به کاهش نهاد. طی دهۀ 1990م، بهره‌برداری از میدانهای نفتی بزرگ زیر دریای خزر به سبب ناپایداری سیاسی در آذربایجان، درگیریهای قومی در سرتاسر منطقه، ادعاهای مالکیت روسیه بر این میدانها، و کشمکش بر سر محل خط لوله‌های جدید با دشواری روبه‌رو شد. 
ذخایر طبیعی دیگر این کشور عبارت‌اند از گاز طبیعی، آبهای یُدوبرُمید، کانسنگهای سرب، روی، آهن و مس، نِفِلین سیِنیت که در تولید آلومینیم به‌کار می‌رود، نمک طعام و انواع بسیاری از مصالح ساختمانی شامل مارْل (مارْن)، سنگ آهک و مرمر. 

کشاورزی

کشاورزی جمهوری آذربایجان به‌ویژه در پایان سدۀ 20م رو به گسترش نهاد. کم و بیش نیمی از زمینهای این کشور قابل بهره‌برداری کشاورزی است که  5/ 2 آن زیر کشت است. غلات مهم‌ترین محصول کشاورزی است و پنبه در ردیف دوم اهمیت قرار دارد. وضعیت مناسب برای کشت انگور نیز موجب گسترش تاکستانها شده است. بیشتر این انگور برای ساخت شراب به‌کار می‌رود که کم و بیش، همۀ آن صادر می‌شود. از دیگر محصولات این کشور می‌توان از انواع سبزی و میوه و نیز گردو و فندق نام برد. در برخی نواحی، به‌ویژه پیرامون شهرهای شَکّی، زاقاتالا و گوی چای، از دیرباز پرورش کرم ابریشم رواج داشته است. 
دامداری در جمهوری آذربایجان بازده چشمگیری ندارد. ماهیگیری در این کشور به سبب وجود ماهیان خاویار دریای خزر اهمیت فراوان دارد؛ هرچند شمار این ماهیان به دلیل آلودگی آب دریای خزر رو به کاهش است. 

صنعت

جمهوری آذربایجان دارای زیربناهای متنوع صنعتی است که شاخه‌های اصلی صنایع سنگین، از جمله تولید نیرو، محصولات صنعتی و مواد شیمیایی از مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌روند. شاخه‌های صنعت فرآوری مواد، تولید کودهای شیمیایی معدنی، بنزین، نفت چراغ، علف کُشها، روغنهای صنعتی، لاستیک سنتزی و مواد پلاستیکی نیز گسترش یافته‌اند. سومقائیت به منزلۀ کانون اصلی این صنایع، و نیز صنعت متالورژیِ آهن درآمده است. صنایع تولیدی جمهوری آذربایجان در پایان سدۀ 20م پیشرفت چشمگیری داشته است. این کشور تجهیزات صنایع نفت و گاز، انواع لوازم برقی و بسیاری ابزارها و لوازم دیگر تولید می‌کند. این‌گونه صنایع بیشتر در شهرهای باکو، گنجه و مینگه‌چویر استقرار یافته‌اند. تولیدات صنایع سبک این کشور شامل پارچه‌های پنبه‌ای و پشمی، پوشاک بافتنی، انواع لوازم خانگی سنتی و کفش است. شهرهای شکی، خانْکَندی، گنجه، مینگه‌چویر و باکو مراکز اصلی این نوع صنایع به‌شمار می‌روند. کارخانه‌های فرآوری مواد غذایی کم و بیش در سرتاسر کشور استقرار یافته‌اند. توسعۀ صنعتی جمهوری آذربایجان موجب ایجاد تقاضا برای منابع سوخت و نیرو شده است. همۀ برق موردنیاز این کشور در نیروگاههای حرارتی موجود در سراسر آن که با سوخت فسیلی کار می‌کنند، تولید می‌شود. 

بازرگانی

صادرات جمهوری آذربایجان عبارت است از مواد شیمیایی، ماشین‌آلات، مواد غذایی (به‌ویژه انگور و دیگر میوه‌ها و سبزیها)، انواع نوشابه، نفت خام و گاز طبیعی، آهن و فولاد، فلزات غیرآهنی و دیگر محصولات؛ واردات آن نیز آهن و فولاد، ماشین‌آلات و مواد غذایی، به‌ویژه گوشت و شیر را شامل می‌شود. طرفهای اصلی بازرگانی آذربایجان: روسیه، ترکیه، ایران و اوکراین‌اند؛ این کشور همچنین با کشورهای گرجستان، روسیۀ سفید (بلاروس)، بریتانیا و جمهوریهای آسیای مرکزی روابط بازرگانی دارد. جمهوری آذربایجان به سبب اختلاف بر سر منطقۀ قراباغ علیا (قراباغ کوهستانی یا ناگُرنو قراباغ) با ارمنستان روابط بازرگانی ندارد. 

حمل و نقل

شمار اندکی از رودخانه‌های جمهوری آذربایجان قابل کشتی‌رانی‌اند و بیشتر محموله‌ها ــ شامل آنچه به خارج از کشور می‌رود ــ از طریق راه‌آهن و راههای زمینی حمل می‌شود. بخش چشمگیری از شبکۀ راه‌آهن این کشور برقی است و کالاهای عمده‌ای که از این راه حمل و نقل می‌شوند، عبارت‌اند از تولیدات نفتی، مصالح ساختمانی، چوب و غله. یکی از خطوط اصلی راه‌آهن از درۀ رود کر می‌گذرد و باکو را به تفلیس و باتوم (باتومی) در گرجستان می‌پیوندد. خط آهن دیگری از شمال باکو به موازات کرانۀ دریای خزر کشیده شده است. 
از حمل و نقل موتوری به‌طور گسترده برای حمل بار و نیز مسافر بهره برده می‌شود. جاده‌ها بخشهای گوناگون این کشور را به یکدیگر می‌پیوندند و در بیشتر موارد، تنها وسیلۀ ارتباط زمینی میان نواحی دورافتادۀ کوهستانی و شهرهای بزرگ و مراکز مهم اداری‌اند. باکو، واقع در کرانۀ دریای خزر، بندر فعالی است و در آنجا کالاهایی مانند نفت، چوب، غله و پنبه جابه‌جا می‌شود. مسیر کشتی‌رانی میان باکو و ترکمن‌باشی (کراسْنووُرْسک پیشین، واقع در کرانۀ دریای خزر در ترکمنستان) حجم محموله‌های بازرگانی را که از آذربایجان می‌گذرد، به شکل چشم‌گیری افزایش داده است. راههای هوایی باکو را به بسیاری از شهرهای اروپا و آسیا می‌پیوندند.