آدیگه ای

آدیگه‌ای [ādīgeʾī]، زبان مردم مسلمان آدیگه (آدیغه)، ساکن مناطق شمال غربی قفقاز که از زبانهای ایبری ـ قفقازی شمرده می‌شود. این زبان به سبب آنکه بیشتر سخن‌گویان آن ساکن در سرزمینهای پست هستند، زبان «کیاخی» (از واژۀ بومیِ «کاخه»، به معنای پست) نیز نامیده شده، و گاه چرکِسیِ سفلا یا چرکسی غربی خوانده شده است (نک‍ : دومزیل، 240؛ نیز نک‍ : BSE3, I/243). 
در طبقه‌بندیِ زبانهای خانوادۀ ایبری ـ قفقازی، آدیگه‌ای به گروه شمال غربی، یا به عبارت دیگر به گروه زبانهای اَبخازی ـ آدیگه‌ای تعلق دارد. در تقسیمات درونیِ این گروه، آدیگه‌ای و زبان کاباردای ـ چرکسی زیر گروهی را تشکیل می‌دهند که بجز نزدیکیهای زبانی، دارای پیوندهای تاریخی قابل توجهی هستند. این زیرگروه، «زبانهای آدیگه‌ای» و به اصطلاحی قدیم‌تر «زبانهای چرکسی» نامیده می‌شوند (نک‍ : دومزیل، همانجا؛ بُکارف، 8؛ رُگاوا، 95). چرکسهای ساکن در استان خودگردان قراچای ـ چرکس از سویی خود را آدیگه می‌نامند و از سوی دیگر، نه با آدیگه‌ها، بلکه با کاباردایها هم‌زبان‌اند (نک‍ : آکینر، 217, 234؛ دربارۀ پیوندهای تاریخی، نک‍ : همو، 216, 231). 
در زبان آدیگه‌ای 4 گویش اصلی وجود دارد که گویشهای 4 قبیلۀ بزرگ تِمیرگوی، بژِدوخ، شاپسوگ و آبادزِخ است. از گویشهای فرعی نیز می‌توان به گویش خاکوچ اشاره کرد. وجه عمدۀ تمایز میان این گویشها، تفاوتهای آوایی است و در آن میان، گویش تمیرگوی پایۀ پذیرفته شده برای زبان ادبیِ آدیگه‌ای است(نک‍ : دومزیل،240-241؛ کوماخف، 145,163-164؛ آکینر،219؛ BSE2, I/429). گویش‌بِسلِنی پلی میان زبان‌آدیگه‌ای و زبان کاباردای ـ چرکسی به‌شمار می‌رود (دومزیل، BSE2، همانجاها). دربارۀ رابطۀ آدیگه‌ای با زیر گروهِ خویشاوند زبانهای ابخازی ـ آبازه‌ای این نکته را باید خاطرنشان کرد که آدیگه‌ای، هم از لحاظ نظام آوایی و هم از جهت واژگان و دستور بر زبان آبازه‌ای تأثیر قابل ملاحظه‌ای داشته است (نک‍ : بودا، .234ff؛ لمتاتیدزه، .142ff). 
کهن‌ترین سند موجود دربارۀ زبان آدیگه‌ای، فهرستی از کلمات و جملات است که توسط اولیا چلبی، جهانگرد ترک در سدۀ 11ق/17م در سیاحت‌نامهاش گرد آمده است (نک‍ : دومزیل، 241). از نخستین آثار منتشر شده «فرهنگ روسی به چرکسی یا آدیگه‌ای»، تألیف لیولیه است که در 1846م در اُدسا به طبع رسیده است. با آنکه از 1918م به زبان آدیگه‌ای شماری کتاب منتشر شده بود و یک روزنامۀ محلی نیز انتشار می‌یافت، مطالعات زبان‌شناختی دربارۀ آن، به‌ویژه از دهۀ 1940م قوت گرفت. 
زبان آدیگه‌ای تا 1927م، در سطح بسیار محدودی با الفبایی بر پایۀ خط عربی نوشته می‌شد، اما در فاصلۀ سالهای 1927-1938م، در پی موج تغییر خط در منطقۀ قفقاز، خط آدیگه‌ای به لاتینی برگردانده شد و از 1938م، الفبای پدید آمده بر پایۀ خط سیریلیک جای‌گزین آن گشت (نک‍ : دومزیل، همانجا؛ کوماخف، 145؛ آکینر، 220). 
در نظام آوایی، یکی از خصوصیات زبان آدیگه‌ای، فراوانی صامتهاست؛ چه، در زبان ادبی 54 صامت وجود دارد و شمار صامتها در برخی گویشها به 66 بالغ می‌شود. از مصوتها، تنها Ե (نزدیک به «اَ» در فارسی) و «ای» (معادل I ترکی) اصیل هستند و دیگر مصوتهای «اِ»، «ای»، «آ»، «اُ» و «او» با عمل ادغام ساخته می‌شوند (کوماخف، 146-148؛ BSE3، همانجا). 
گذشته از امکان گستردۀ ترکیب و واژه‌سازی در این زبان که واژگان آن را غنی می‌سازد، وام واژه‌هایی برگرفته از زبانهای مهم اسلامی در آن به کار برده می‌شوند. کلمات گرفته شده از عربی بیشتر اصطلاحات مذهبی هستند، حال آنکه کلمات وارد شده از فارسی و زبانهای ترکی، بیشتر به امور روزمره مربوط می‌شوند (نک‍ : کوماخف، 155-161, 163؛ آکینر، 219). همچنین واژه‌های بسیاری در دورۀ تزاری و در سطحی وسیع‌تر در دورۀشوروی از زبان روسی به وام گرفته شده‌اند (همانجاها). 
در آدیگه‌ای اسمهای معرفه و نکره از یکدیگر تمیز داده می‌شوند. صفت پس از موصوف و مضاف‌الیه پیش از مضاف قرار می‌گیرد. برای اسم 4 حالت نحوی وجود دارد و آن عبارت از حالت فاعلی، حالت ارگتیو (غیرفاعلی) (برای فاعل منطقی فعل مجهول)، حالت بایی و حالت تبدیلی است (کوماخف، BSE3; 148-149، همانجا). فعل دارای شخص، عدد، زمان و وجوه مختلف است. ساختار جمله بسته به لازم یا متعدی بودن فعل متفاوت است؛ اما در ترتیب عادی جمله نخست فاعل، بعد مفعول صریح، سپس دیگر اجزاء و سرانجام، فعل می‌آید (کوماخف، BSE3; 153-155, 161-163، همانجا). 

مآخذ 

Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London, 1986; Bokarev, E. A. and G. A. Klimov, «Iberiisko-kavkazskie yazyki-vvedenie», Yazyki narodov SSSR, Moscow, 1967, vol. IV; Bouda, K., «Das Abasinische, eine unbekannte abchasische Mundart», ZDMG, 1940, vol, XCIV; BSE2; BSE3; Dumézil, G., «Langues caucasiennes», Les Langues du monde, Paris, 1952, vol. I; Kumakhov, M. A., «AdygeiskiĮ yazyk», Yazyki narodov SSSR, Moscow, 1967, vol. IV; Lomtatidze, K. V., «AbazinskiĮ yazyik», ibid; Rogava, G. V., «Abkhazsko-adygskie yazyki-vvedenie», ibid. 
بخش زبان‌شناسی