ادیب صابر ترمذی

اَدیبْ‌صابِرِتِرْمِذی [adīb sāber-e termezī]، شهاب‌الدین صابربن اسماعیل (مق‍ : نیمۀ اول سدۀ 6ق/ نیمۀ اول سدۀ 12م)، شاعر پارسی‌زبان و ستایشگر سنجر سلجوقی و آتسز خوارزمشاه. 
ادیب صابر در خاندانی اهل علم و ادب زاده شد، چه، پدر وی نیز به ادیب اسماعیل شهرت داشت. او در آغاز جوانی برای تحصیل به هرات رفت، سپس راهی نیشابور شد و در زمرۀ مصاحبان ابوالقاسم علی بن جعفر، نقیب ترمذ در نیشابور درآمد و در اشعار خویش به ستایش او پرداخت. 
ادیب صابر به پایمردی ابوالقاسم علی به دربار سلطان سنجر سلجوقی راه یافت و از مقربان درگاه او شد. وی از سوی سنجر به عنوان سفیر نزد آتسز خوارزمشاه رفت، اما چون سنجر را از توطئۀ آتسز برای قتل وی آگاه ساخت، به دستور آتسز در جیحون غرق شد. 
ادیب صابر ازجمله شعرای سبک خراسانی است. شعر او حاکی از آگاهی وی از مبادی ریاضی و فلسفه و تسلط به زبان و ادبیات تازی است و از نظر لفظ، معنی و موضوع به سبک فرخی نزدیک است، جز آنکه تکلفاتی چون حذف الف و التزام ردیفهای بلند و تقریباً نامتناسب، از لطافت سخن او می‌کاهد. او گاه به سبک منوچهری، عنصری، مسعود سعد، انوری و معزی نیز قصایدی دارد. از ادیب صابر دیوان اشعاری دارای 200‘ 3 بیت، مشتمل بر قصیده، غزل، رباعی و ترکیب‌بند باقی مانده است. *

مآخذ

ادیب صابر ترمذی، دیوان، به کوشش محمدعلی ناصح، تهران، 1343ش؛ آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337ش؛ بیهقی، علی، لباب الانساب، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1410ق؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1916م؛ حمیدی شیرازی، مهدی، بهشت سخن، تهران، 1366ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، علی‌اکبر علمی؛ رضازادۀ شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، شیراز، 1352ش؛ زنوزی، عبدالرسول، ریاض الجنة، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی تبریز، شم‍ 3578؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، سخن و سخنوران، تهران، 1350ش؛ قویم، علی، مقدمه بر دیوان ادیب صابر، تهران، 1334ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، 1344ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339ش.     

علی میرانصاری