اکریدیر

اِكْریدیر، از بخشهای تابع استان اسپارتا (اسپارته) و شهری به همین نام در آناتولی داخلی در كشور تركیه. نام این شهر به گونه‌های مختلف از جمله اكریدور و اگریدور (ابن فضل الله، 3 / 173؛ حمدالله، 99؛ ابن بطوطه، 294)، و در یونانی آكروتیری (EI2, II / 691) آمده است و امروزه اگریدیر یا ایریدیر نامیده می‌شود (IA, IV / 199؛ برای صورتهای دیگر نام آن، نك‍ : نشری، I / 224؛ سامی، 2 / 1013).
از آنجا كه این شهر در دامنۀ تخته سنگی با شیب تند بنا شده است و با در نظر گرفتن اینكه آكرون و آكروئریون در زبان یونانی به معنی دامنۀ سنگی است، احتمال می‌رود كه نام این شهر برگرفته از همین واژه‌ها باشد. برخی نیز نام آن را مأخوذ از اِغدیر می‌دانند كه درست به نظر نمی‌رسد (IA، همانجا). در وجه تسمیۀ این شهر روایات دیگری نیز نقل شده است (نك‍ : YA, V / 3596). در زمان فرمانروایی فلك‌الدین دُندار از امیران خاندان حمید نام آنجا به فلك بار (ابوالفدا، 379) و به روایتی دیگر به فلك‌آباد (سعدالدین، 1 / 211؛ اوزون چارشیلی، 62) تغییر یافت. در زمان حكومت دولت بیزانس نام آنجا پرُستانا، و اسقف‌نشین بوده است (همو، نیز IA، همانجاها).
شهر اكریدیر بر روی شبه جزیرۀ باریك و كوچكی در جنوب غربی دریاچه‌ای به همین نام، در دامنۀ كوه جامیلی (ویاروس مونس) كه امروز كوه اكریدیر نامیده می‌شود، بنا گردیده است (IA، همانجا). كوههای بارلا به ارتفاع 784‘2 متر و داوْتاس با ارتفاع 635‘1متر دو كوه مهم این بخش به شمار می‌آیند («دائرةالمعارف ترك»، XIV / 423).مسـاحت بخـش 840‘1 كمـ2 (YA, V / 3514) و ارتفاع آن از سطح دریا 924 متر است (EI2، همانجا؛ «دائرةالمعارف دیانت»، X / 494). راههایی كه شهر آنتالیا ــ بندر كرانۀ مدیترانه ــ را به آناتولی داخلی، و همچنین ناحیۀ اژه را به منطقۀ دریاچه‌ها و شهر تاریخی قونیه مربوط می‌كند، از این شهر می‌گذرند (همانجا). جمعیت بخش برابر سرشماری 1990 م / 1369ش، 266‘41 نفر است كه 828‘15نفر آن در مركز بخش، و بقیه در روستاهای اطراف زندگی می‌كنند («آمار ...»، 29).

پیشینۀ تاریخی

از تاریخ این سرزمین در سده‌های كهن آگاهی دقیق در دست نیست. آنچه معلوم است، این است كه در سده‌های پیش از میلاد مسیح این منطقه در حاكمیت حتیها، هلنیها (یونانیان) و رومیان بوده است (YA, V / 3533) و در سده‌های میانه در قلمرو بیزانس قرار داشته است (اوزون چارشیلی، همانجا). اقوام ترك بعد از نبرد ملازگرد (آق‌سرایی، 16) به این ناحیه هجوم آوردند. شكست سپاه بیزانس از قلیچ ارسلان در محل میریوكفالون (نزدیك آنكارا) واقع در شمال دریاچۀ اكریدیر در 572ق / 1176م (اونلو، 184) تسخیر این ناحیه توسط تركها را تسهیل كرد. در پی آن در 600 ق / 1203 م ناحیۀ اسپارتا ( مختصر ... ، 24؛ یازجی‌زاده، 62) و اكریدیر به تصرف سلجوقیان آسیای صغیر (سلاجقۀ روم) در آمد و ادارۀ آنجا به یكی از قبایل تركمن تحت ریاست حمید بیك واگذار شد (اوزون چارشیلی، همانجا). امیران سلجوقی در آبادی این شهر كوشیدند و آنجا را استراحتگاه تابستانی خود ساختند (IA، همانجا).
در پی فروپاشی و تجزیۀ دولت سلجوقیان آسیای صغیر، قلمرو آنان تحت نفوذ ایلخانان درآمد وعشیره‌های ترك با پشتیبانی كارگزاران ایلخانان در آناتولی، حكومتهایی تشكیل دادند و خاندان حمید كه در این اوان فلك‌الدین دندار ریاست آن را عهده‌دار بود، تشكیل حكومت داد و پایتخت خود را از شهر بُرلو به اكریدیر منتقل ساخت و چنانكه گذشت، آنجا را فلك‌آباد نامید (شرف‌الدین، 426 الف ـ 426 ب؛ ابوالفدا، 379؛ اوزون چارشیلی، 62) و مالیات آنجا را كه به نوشتۀ حمدالله مستوفی 4 هزار دینار بود (ص 99)، به خزانۀ ایلخان می‌فرستاد. با درگذشت الجایتو، فلك‌الدین اعلان استقلال كرد، ولی دمیرتاش (تیمورتاش) والی ایلخانان در آناتولی او را شكست داد و در 724 ق / 1324 م آنجا را به تصرف خود درآورد و از آن پس قلمرو خاندان حمید به مركزیت شهر اكریدیر به دو بخش شمال و جنوب تقسیم شد و مدتی بعد بخش شمالی به دست عثمانیها و بخش دیگر به دست قراخانیان افتاد (پكمان، 47).
با فرار تیمورتاش به مصر در 725 ق، خضربیك فرزند دندار بار دیگر حكومت اكریدیر را به دست گرفت. امیران خاندان حمید مدتی در این شهر فرمان راندند و به نام خود سكه زدند كه سكۀ حسامی به نام حسام‌الدین الیاس از آن جمله است (اوزون چارشیلی، 63-64). نورالدین محمد قرامان نیز در بخش شمالی ناحیۀ اكریدیر ــ قلمرو خاندان حمید ــ به نام خود سكه زد (همو، 17). اكریدیر در 792 ق / 1390 م توسط سلطان مراد اول پادشاه عثمانی تصرف شد (نشری، I / 224، استرابادی، 314؛ پكمان، همانجا). هنگام لشكركشی تیمور به آسیای صغیر، وی قصد تصرف اكریدیر را داشت و چون شنید كه مردم شهر به جزیرۀ نیس (نسین) ــ یكی از دو جزیرۀ دریاچۀ اكریدیر ــ پناهنده شده‌اند، آنجا را محاصره كرد و در 805ق / 1403م (شرف‌الدین، سعدالدین، همانجاها) آنجا را فتح كرد و اداره‌اش را به محمد قرامانی سپرد (اوزون چارشیلی، همانجا). سرانجام در 828 ق / 1425 م ادارۀ شهر به طور
كامل به دست عثمانیها افتاد («دائرةالمعارف دیانت»، IA, IV / 199; X / 494) و در قلمرو دولت عثمانی جزئی از ایالت قونیه به شمار آمد (سامی، 2 / 1013) و بعد از اعلان جمهوریت به ایالت اسپارتا ضمیمه شد.
اگرچه این شهر در دوران فرمانروایی عثمانیها از رونق افتاد و به تدریج اهمیتش را از دست داد («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا)، اما در روزگار سلاجقه و امیرنشینهای آناتولی از اعتبار خاصی برخوردار بوده است؛ چنانكه ابن بطوطه آنجا را شهری بزرگ با عمارات و بازارهای خوب و باغهای نیكو توصیف كرده، و زیبایی دریاچۀ آن را ستوده است و از ملاقات خود با امیر ابواسحاق بن دندار یاد كرده است (ص 294-295). همچنین جهانگردان اروپایی مانند ریشتر، آرُندِل، هامیلتن و هیرشفلدكه از 1816 تا 1872 م از آنجا بازدید كرده‌اند،آگاهیهای بسیاری در خصوص این شهر به دست می‌دهند («دائرةالمعارف دیانت» همانجا). به نوشتۀ سالنامۀ قونیه مورخ 1887- 1888م در آن سال این شهر و حومه 32 جامع، 17 مسجد، 2 مدرسه، یك كتابخانه، 4 حمام و 150 باب مغازه داشته است (همان، X / 495).
از آثار تاریخی این شهر قلعه، مسجد خضربیك، مدرسۀ سنگی و آرامگاه بابا سلطان بر سر راه اكریدیر به اسپارتا (YA, V / 3601؛ «دائرةالمعارف دیانت» همانجا)، همچنین كاروانسرای ارتوكوش در 45 كیلومتری راه اكریدیر ـ آق‌شهر است (ازبك، 293).

دریاچۀ اكریدیر

این دریاچه یكی از دریاچه‌های حوضۀ مدیترانه و چهارمین دریاچۀ تركیه از نظر وسعت است و در میان كوههای سلطان و قراقوش در وسط استان اسپارتا واقع شده است (YA, V / 3507). مساحت آن 517 كمـ2، درازای آن از شمال به جنوب 50 كمـ و پهنای آن از شرق به غرب 3 تا 15 كمـ و عمق آن 15 تا 16 متر و عمق متوسط آن 6 تا 7 متر است (همانجا؛ «دائرةالمعارف ترك»، XIV / 425). در بخش میانی دریاچه، تنگه‌ای به عرض تقریبی 2 كمـ وجود دارد كه آن را به دو بخش شمال و جنوب تقسیم می‌نماید كه بخش شمالی آن هویران و بخش جنوبی به اكریدیر معروف است و دریاچه خود نیز به همین نام مشهور است. آب این دریاچه شیرین است و از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود. همچنین برخی رودخانه‌های كوچك فصلی نیز به این دریاچه می‌ریزند (همانجاها)، آب اضافی این دریاچه از طریق آبراهه‌ای كه در قسمت جنوب آن قرار دارد، به دریاچۀ كُوادا كه در 16 كیلومتری اكریدیر قرار دارد، می‌ریزد. در دریاچۀ كوادا چاههایی است كه آب دریاچۀ اكریدیر در یكی از آنها كه چاه عرب نام دارد، فرو می‌رود و پس از عبور از زیركوه تركمن در محلی به نام گوك بویت بار دیگر در سطح جریان پیدا می‌كند و پس از عبور از دره‌ای عمیق به نام رودخانۀ گوك دره به گوك سو می‌پیوندد (YA، همانجا).
در این دریاچه دو جزیره به نامهای یشیل آدا (نیس یا نسین) و جان آدا واقع شده است كه یشیل آدا مسكون است و یكی از محلات شهر اكریدیر محسوب می‌شود (همان، XI / 7859). ساكنان مسیحی این جزیره بعد از انعقاد عهدنامۀ لوزان با تركهای مهاجر كه از یونان آمده بودند، جابه‌جا شدند (IA, IV / 200).

مآخذ

آق‌سرایی، محمود، مسامرة الاخبار، به كوشش عثمان توران، آنكارا، 1944 م؛ ابن بطوطه، رحلة، به كوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1987 م؛ ابن فضل‌الله عمری، احمد، مسالك الابصار، به كوشش فؤاد سزگین، فرانكفورت، 1408 ق / 1988 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به كوشش دوسلان، پاریس، 1840 م؛ استرابادی، عزیز، بزم و رزم، استانبول، 1928 م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279 ق؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، تاشكند، 1972 م؛ مختصر سلجوق‌نامۀ ابن بی بی، به كوشش هوتسما، لیدن، 1902 م؛ یازجی‌زاده، علی، تواریخ آل سلجوق ( اوغوزنامه)، به كوشش هوتسما، لیدن، 1902 م؛ نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; EI2; IA; Neşrî, M., Cihan-Nümâ, Ankara, 1987; Özbek, Ö., «Eğridir Mübarizüddin Ertokuş Kervansarayı», Vakı flar dergisi, Ankara, vol. XI; Pekman, A., Perge tarihi, Ankara, 1973; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1966; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1989; Ünlü, N., Anahatları yla Islâm tarihi, Istanbul, Marmara üniversitesi; UzunçarŞılı, İ. H., Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri, Ankara, 1984; YA.
علی‌اكبر دیانت