اکنجی

اِكِنْجی، از امیران سلطان بركیارق سلجوقی (مق‍ 490 ق / 1097 م) كه حكومت خوارزم و لقب خوارزمشاه یافت.
نام او را به صورتهای آلنجی (عبدالواسع، 174) و النجی (جوینی، 2 / 3) نیز آورده‌اند (نك‍ : قزوینی، 1 / 90: صورتهای دیگر). اكنجی فرزند قچقار از امرای سلجوقی، و از قبیلۀ قون بود كه از حدود ختای در شمال چین برای دست‌یابی به چراگاههای جدید به غرب مهاجرت كرده بودند (مروزی، 18). ابن اثیر در شرح وقایع سال 490 ق در داستان قیام امیر قودون آورده است كه بركیارق بن ملكشاه سلجوقی (حك‍ 485- 498 ق / 1092-1105 م) به اكنجی حكومت خوارزم و لقب خوارزمشاه داد و او در این زمان برای سركوب امیر قودون به مرو آمد (10 / 266). آغاز حكومت اكنجی بر خوارزم روشن نیست، اما شاید بتوان آن را با شورش ارسلان ارغون (فرزند الب ارسلان و برادر ملكشاه)، حاكم خراسان مرتبط دانست كه ناگاه به قتل رسید و بركیارق امرایی را بر خراسان تعیین كرد (نك‍ : همو، 10 / 262-265). جوینی آورده است كه اكنجی از غلامان سلطان سنجر بود و هنگامی كه سنجر به حكومت خراسان منصوب شد، بیش از 12 سال نداشت (همانجا؛ نیز نك‍ : راوندی، 185).
با آنكه جوینی آورده است كه «خوارزم در آن روزگار در عداد وظیفۀ طشت خانه بود» (2 / 2)، روشن نیست كه چرا انوشتكین غرچۀ طشت‌دار به حكومت خوارزم و خوارزمشاهی منصوب نشد. احتمالاً به علت دور بودن انوشتكین از خراسان و اطلاع اكنجی از احوال منطقه، خاصه مهاجرت اقوام ترك به حدود خوارزم و قبچاق (نك‍ : مینورسكی، 101-102) و نیز بدان سبب كه اكنجی نیرویی بزرگ در اختیار داشت (نیز نك‍ : ابن‌اثیر، 10 / 266)، بدین شغل منصوب شده است. البته معلوم نیست كه افراد این نیروی بزرگ همه از قبیلۀ قون بوده‌اند، یا فقط برای یاری رساندن به بركیارق جمع‌آوری شده بودند. به هر روی، اكنجی در 490 ق برای پیوستن به بركیارق، با 10 هزار سوار خود از خوارزم خارج شد، اما خود با 300 نفر در مقدمۀ سپاه به مرو رفت و به شادخواری پرداخت. قودون و یارقطاش امیران ترك شورشی كه از یاران كهن ارسلان ارغون بودند، با 500 سوار بر او تاختند و او را كشتند و سپس خوارزم را تصرف كردند (همانجا)؛ اما امیرداد حبشی والی خراسان، با 15 هزار سوار به خوارزم تاخت و پس از شكست شورشیان، حكومت خوارزم را به قطب‌الدین محمد بن انوشتكین داد (همو، 10 / 267- 268؛ جوینی، 2 / 3). بنابراین، اینكه گفته‌اند طغرل تكین پسر اكنجی پس از او خوارزمشاه شد، درست نیست (نك‍ : صفا، مقدمه، 25-26، تاریخ ... ، 2 / 651).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334 ق / 1916 م؛ راوندی، محمد، راحة الصدور و آیة السرور، به كوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1336 ش؛ همو، مقدمه بر دیوان عبدالواسع جبلی (هم‍‌ )؛ عبدالواسع جبلی، دیوان، به كوشش ذبیح‌الله صفا، تهران، 1356 ش؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، تهران، 1337 ش؛ مروزی، طاهر (نك‍ : مل‍‌ )؛ نیز:

Marvazī, Sh. Ŧ., On China, the Turks and India, commentary and tr. V. Minorsky, London, 1942; Minorsky, V., commentary and tr. (vide: ibid).
محسن جعفری مذهب