اکنسوس

اَكَنْسوس، ابوعبدالله محمد بن احمد (1211-1294 ق / 1796-1877 م)، وزیر، شاعر، ادیب و نویسندۀ مراكشی.گفته‌اند كه اكنسوس نام قبیله‌ای بربر در سوس بود (EI2؛ زركلی، 6 / 19). از آنجا كه وی از شرفای مراكش به شمار می‌رفت، به قرشی، هاشمی و جعفری هم شهرت داشت (عیاشی، 328؛ مبارك، 384).
اكنسوس در سوس واقع در جنوب مراكش زاده شد و برای تحصیل علم به فاس رفت و در آنجا ادبیات، ریاضیات و حكمت آموخت. سلطان مولى سلیمان او را كاتب و منشی دربار خود گردانید و در 1236 ق / 1820 م به وزارت برگماشت. این منصب دوامی نداشت و چون سلطان اندكی بعد در 1238 ق / 1822 م درگذشت، جانشین او سلطان عبدالرحمان بن هشام كه نسبت به وزیر سوءظن داشت، او را بركنار كرد. اكنسوس از این پس خانه‌نشین شد و یكسره به شعر و ادب و تحقیق و تألیف اهتمام ورزید (غریط، 7-12؛ EI2).
چنانكه از گفتۀ خود اكنسوس برمی‌آید، وی در آغاز پیرو طریقۀ صوفیه ناصریه بود، ولی پس از آن به طریقۀ تجانی گروید و از مشایخ آن شد، چنانكه او را دارای مقامات عالی و حتى صاحب كرامات شمردند و آرامگاه او اكنون نیز زیارتگاه صوفیان است (عیاشی، 329؛ EI2). او را در ادب، یگانۀ عصر شمرده‌اند، اما اثری در این زمینه از او ذكر نشده، گر چه تنها پاره‌هایی از اشعارش در دست است ( نك‍ : غریط، 13-23). وی در علوم شرعی نیز اطلاعاتی وسیع داشت، از این رو او را فقیه نیز خوانده‌اند (كنون، 1 / 327؛ عیاشی، 328).
اكنسوس دارای تألیفات متعددی است كه مشهورتر از همه كتاب الجیش العرمرم الخماسی فی دولة اولاد مولانا سیدی علی السجلماسی است كه در 1336ق در فاس چاپ شده است (GAL, S, II / 885) این كتاب دربارۀ تاریخ عمومی به ویژه تاریخ سیاسی علویان در شمال افریقاست كه تا وقایع سال 1282 ق را در بردارد. از آنجا كه او مناصب عالی حكومتی داشت، توانست منابع و اسناد مورد نیاز در تدوین این كتاب را گردآوری كند. كتاب با مقدمه‌ای در باب اهمیت تاریخ، حقیقت امامت و فرق آن با خلافت و سلطنت آغاز می‌شود و با سخنانی ملهم از سخنان حسن بصری به عمر بن عبدالعزیز دربارۀ صفات فرمانروایان عادل پایان می‌یابد. او در این كتاب اطلاعات دقیقی از زندگی برخی از سلاطین مراكش به دست داده، اما از انتقاد شدید از امیر عبدالقادر، انقلابی مشهور الجزایری و جنبش سیاسی او خودداری نكرده است (مبارك، همانجا؛ EI2). از این كتاب برخی از مورخان متأخرتر بهره گرفته‌اند، از آن میان سلاوی (نك‍ : 8 / 97، 138، جم‍‌ ) و حسن علی حسن (نك‍ : 5 / 274، 278، جم‍‌ ) را می‌توان نام برد.
آثار دیگر اكنسوس اینهاست: الحلل الزنجفوریة فی اجوبة الاسئلة الطیفوریة (تونس، 1312 ق)، كه در پاسخ منتقدان طریقۀ تجانی است (غریط، 13)؛ الجواب المسكت، كه نسخه‌ای از آن در رباط موجود است (زركلی، همانجا)؛ مقامة، كه در كتابخانۀ سلا موجود است (نك‍ : حجی، 386)؛ نیز اثری با عنوان رسالة سیدی احمد البكای لاكنسوس فی الطریقة التیجانیة و جواب اكنسوس لها در كتابخانۀ رباط موجود است (نك‍ : علوش، 1(2) / 169) كه احتمالاً همـان الحلل الزنجفوریة بـاشد (برای دیگر آثار وی، نك‍ : زركلی، همانجا).

مآخذ

حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمیة الصبیحیة بسلا، كویت، 1406 ق / 1985 م؛ حسن، حسن علی، الحضارة الاسلامیة فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1980 م؛ زركلی، اعلام؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، دارالبیضاء، 1956 م؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، پاریس، 1954 م؛ عیاشی، احمد، كشف الحجاب، فاس، 1381ق / 1961 م؛ غریط، محمد، فواصل الجمان فی انباء وزراء و كتاب الزمان، فاس، 1346 ق؛ كنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بیروت، 1395 ق / 1975 م؛ مبارك، عبدالقادر، «كتاب الجیش العرمرم»، مجلة المجمع العربی، دمشق، 1932 م، س 12، شم‍ 1 و 2؛ نیز:

EI2; GAL, S.
حسن یوسفی اشكوری