افوه اودی

اَفْوَهِ اَوْدی، صلائة بن عمرو، شاعر یمنی دوران جاهلی. مأخذ عمدۀ زندگی او، همان چند روایتی است كه ابوالفرج اصفهانی در اغانی آورده، اما قطعات و ابیات پراكندۀ او را در آثار پیش از اغانی، چون الحیوان و البیان جاحظ، یا عیون الاخبار و الشعر و الشعراء ابن قتیبه می‌توان یافت. كنیه‌اش ابوربیعه بود و از آنجا كه لبانی درشت و دندانهایی نمایان داشت «اَفْوَه» لقب یافت (ابن‌قتیبه، 59؛ عباسی، 4 / 107؛ زركلی، 3 / 206-207). پدرش عمرو بن مالك «فارس الشوهاء» (نك‍ : عباسی، 107: فارس الشهباء، كه تحریف است) لقب داشته، و افوه خود در شعری بدان اشاره كرده است (ابوالفرج، 12 / 169).
افوه «سید» قبیلۀ اود از مَذحِج بود و در جنگهای میان قبایل به خصوص در نبرد با عاصر بن صعصه، آنان را رهبری می‌كرد (همو، 12 / 169-171؛ ابوعبید، 2 / 844؛ عباسی، همانجا؛ بلاشر، II / 282-283؛ GAL, S, I / 57). برخی او را در شمار نخستین شاعران عرب پیش از امرؤالقیس، مُهَلهِل، اَبرَص، مُرَقَّش اكبر و عمرو بن قَمیئه و حتى معاصر حضرت عیسى (ع) نهاده‌اند (سیوطی، 2 / 477؛ میمنی، 3). اما سیوطی هوشمندانه اشاره می‌كند كه این زمانها چندان آشكار نیست و این شاعران در دوره‌های نزدیك به هم می‌زیستند و كهن‌ترینشان از 100 سال پیش از اسلام فراتر نمی‌رود. اشعار افوه همچون شعر دیگر شاعران جاهلی بیشتر در فخر و ستایش قوم خویش و شرح جنگها و دلاوریهای آنان است (نك‍ : ص 8، 13، جم‍‌ )، اما او را به سبب معانی حكمت‌آمیزی كه در شعرش آمده، در شمار حكیمان عرب نیز نهاده‌اند. ابوالفرج دالیۀ او را علت این امر می‌داند (12 / 169). اما رائیۀ او (نك‍ : ص 13) كه شاید مشهورترین شعر او نیز باشد، معانی حكمت‌آمیز بیشتری در بر دارد. این قصیدۀ 30 بیتی به جای نسیب، با آن معانی آغاز می‌شود و به فخر و تعصبات قبیله‌ای می‌پردازد و سرانجام مذحج را بر نزار ترجیح می‌دهد (بیت 21). گویند به همین سبب بود كه حضرت پیامبر (ص) روایت آن را منع فرمود (فروخ، 1 / 134). ابیاتی از اشعار وی را شاعرانی چون كثیر تضمین كرده‌اند (ابوالفرج، همانجا) و در كتب ادب و لغت به ابیاتی از آنها استناد شده است (مثلاً نك‍ : ابن سكیت، 274-275؛ جاحظ، 6 / 275؛ زبیر، 311-312؛ ثعالبی، 84؛ ابوالعلاء، 297).
معاصران مرگ وی را به اختلاف حدود 40 یا 50 قبل از هجرت دانسته‌اند (زركلی، 3 / 206؛ زیدان، 1 / 134؛ فروخ، 1 / 133). نخستین بار شیخو 52 بیت از اشعار افوه را در اثر خویش شعراء النصرانیة جمع كرد، سپس عبدالعزیز میمنی مجموعۀ اشعار افوه را در ضمن مجموعۀ الطرائف الادبیه در بیروت (1937م) به چاپ رساند (برای دیگر اشعار وی، نك‍ : GAS, II / 303).

مآخذ

ابن سكیت، یعقوب، «الالفاظ»، كنز الحفاظ فی كتاب تهذیب الالفاظ، به كوشش لویس شیخو، بیروت، 1898 م؛ ابن قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعرا، به كوشش مصطفى سقا، قاهره، 1350 ق / 1932 م؛ ابوعبید بكری، عبدالله، سمط اللآلی، به كوشش عبدالعزیز میمنی، قاهره، 1354 ق / 1936 م؛ ابوالعلاء معری، احمد، رسالة الغفران، به كوشش عائشه عبدالرحمان بنت شاطی، قاهره، 1397 ق / 1977 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1963 م؛ افوه اودی، صلائة، «دیوان»، ضمن الطرائف الادبیة، به كوشش عبدالعزیز میمنی، بیروت، 1937 م؛ ثعالبی، عبدالملك، ثمار القلوب، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق / 1965م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به كوشش عبدالسلام محمدهارون، 1388 ق / 1969 م؛ زبیر بن بكار، الاخبار الموفقیات، به كوشش سامی مكی عانی، بغداد، 1392 ق / 1972 م؛ زركلی، اعلام؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957 م؛ سیوطی، المزهر، به كوشش محمدابوالفضل ابراهیم و دیگران، بیروت، 1986 م؛ عباسی، عبدالرحیم، معاهد التنصیص، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1941 م؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984 م؛ میمنی، عبدالعزیز، مقدمه بر الطرائف الادبیة، بیروت، 1937 م؛ نیز:

Blachère, R., Histoire de la littérature arabe, Paris, 1964; GAL, S; GAS.
رضوان مساح