افضل بیک خان قاقشال اورنگ آبادی

اَفْضَلْ بِیكْ خانِ قاقْشالِ اورَنگ‌آبادی، از تذكره‌نویسان شبه قاره در سدۀ 12 ق / 18 م. او از خاندانی ترك نژاد بود و دو تن از اعضای طایفۀ او در دستگاه همایون و اكبرشاه به امیری رسیده بودند. افضل نیز در دربار فرمانروای دكن، آصف جاه (ه‍ م) و پسرش ناصر جنگ به مناصبی دست یافت. در لشكر آصف جاه «رساله‌دار» بود و چون ناصر جنگ در 1154 ق / 1741 م بر پدر شورید، افضل بیك به دستور آصف جاه به رویارویی با وی برخاست، اما پس از درگذشت آصف جاه و جلوس ناصر جنگ، افضل بیك در نبردهای ناصر جنگ برضد فرانسویان و مظفر جنگ شركت جست (نك‍ : افضل بیك، 54، 74).
افضل از شاگردان میرغلام علی آزاد بلگرامی بود (ملكاپوری، 1 / 287). شهرت او بیشتر به سبب تألیف تذكرۀ تحفة الشعراء است. گرچه تاریخ تألیف این اثر را 1165 ق دانسته‌اند (فتح‌پوری، اردو ... ، 111، حاشیه)، اما افضل بیك در شرح احوال فضلی، از غازی‌الدین خان كه در 7 ذیحجۀ همان سال درگذشته، با لفظ «مرحوم» یاد كرده است (ص 13)، از این رو دور نمی‌نماید كه افضل كتاب خویش را پس از 1165 ق به پایان رسانده باشد (فتح‌پوری، همانجا).
تذكرۀ تحفة الشعراء شرح حال 62 تن از شاعران پارسی‌گوی دكن است كه در زمان آصف جاه اول و ناصر جنگ می‌زیسته‌اند و یا به نحوی به دربار آنان وابسته بوده‌اند. چنانكه نگارندۀ آن می‌گوید با برخی از ایشان نیز از نزدیك آشنایی داشته است (ص «د»). از این میان 60 تن مسلمان و 2 نفر هندو هستند (برای اسامی این شاعران، نك‍ : نقوی، 379، 381-382). دربارۀ برخی از این شاعران، اطلاعات این تذكره بی‌همتاست و تصویری روشن از محیط فرهنگی اورنگ‌آباد ارائه می‌دهد. برخی از آگاهیهای داده شده دربارۀ آصف جاه و ناصر جنگ نیز كه به تفصیل در این تذكره آمده، و بر ارزش تاریخی آن افزوده، مشاهدات خود مؤلف است. او در خلال شرح حال 10 تن از شاعران، برخی از سروده‌های اردوی آنان را نیز آورده است (ص 15-16، 18، 22، 25، جم‍‌ )؛ ازاین‌روست كه برخی، تحفة الشعراء را نخستین تذكرۀ شعرای اردو زبان به شمار آورده‌اند (فتح‌پوری، «تحفة الشعراء»، 44، اردو، 111، 112).
تحفة الشعراء نخستین بار به كوشش ابواللیث صدیقی در مجلۀ علیگره مگزین (1938م) چاپ شد و سپس در 1961م به طور مستقل به كوشش حفیظ قتیل در حیدرآباد دكن انتشار یافت.

مآخذ

افضل بیك قاقشال اورنگ‌آبادی، تحفة الشعراء، به كوشش حفیظ قتیل، حیدرآباد دكن، 1961م؛ فتح‌پوری، فرمان، اردو شعراكی تذكری اور تذكره‌نگاری، لاهور، 1972م؛ همو، «تحفة الشعراء»، نگار پاكستان، كراچی، 1964 م؛ ملكاپوری، محمد عبدالجبارخان، محبوب الزمن تذكرۀ شعرای دكن، حیدرآباد دكن، 1329 ق؛ نقوی، علیرضا، تذكره‌نویسی فارسی در هند و پاكستان، تهران، 1343 ش.

عارف نوشاهی