اعتضاد السلطنه

6. جغرافیای محال مازندران. اعتضادالسلطنه در سفر سال 1285 ق / 1868 م كه همراه ناصرالدین شاه به كلاردشت می‌رفت، به تألیف این كتاب همت گماشت. متن بیشتر آن ترجمۀ مطالبی از معجم البلدان و مراصد الاطلاع دربارۀ چالوس و كومش (قومس) است؛ اما خود او هم مطالب ارزنده‌ای بر آن افزوده است. از این اثر چند نسخۀ خطی در دست است (منزوی، 6 / 3957).
7. رساله در تفصیل رصدخانۀ مراغه، كه محصول بازدید او از آثار بازماندۀ رصدخانۀ مراغه و یادگار سفر او با ناصرالدین شاه به این شهر در 1276 ق / 1859 م است. كتاب مشتمل بر تاریخ رصدخانۀ مراغه و معرفی زیجهایی است كه تا آن روز نوشته شده بوده است (همو، 1 / 293).
8. دیوان اشعار یا جواهر منظومه، كه بیشتر با نام شعری و تخلص او، یعنی «فخری» شهرت یافته است. این كتاب كه مشتمل بر غزلیات و رباعیات و انواع دیگر شعر است، تاكنون به چاپ نرسیده. دست‌نویسهای آن در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی و كتابخانۀ مركزی و دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (مركزی، 12 / 2596، منزوی، 3 / 2460).
9. تنبیه الخواص فی مقام الاخلاص، كه مثنویی عرفانی در حدود 810 بیت، و متضمن داستان كلب و شغال است. از این اثر یك دست‌نویس در دست است (طاهری، 6 / 617؛ منزوی، 4 / 2732).
10. نامه‌ها یا مكاتبات منظوم، كه مثنویی به شیوۀ فرهاد و شیرین وحشی بافقی است و از آن چند نسخه در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی و كتابخانۀ آستان قدس رضوی در دست است (همو، 4 / 3268- 3269).
11. سرگذشت امام‌زادگان شهر ری، در شرح احوال حضرت عبدالعظیم و عبدالله ابیض (مشهور به امام‌زاده عبدالله). از این اثر نسخه‌های متعددی در دست است (نك‍ : ملی، 6 / 53؛ ملك، 9 / 199، 201).
12. رسالۀ سؤال و جواب با حاجی محمدكریم خان شیخی (ملی، همانجا).
13. رساله در اوقاف و وقفهای لازم در قرآن (همانجا).
14. رسالۀ گفت‌و‌گو با امیرنظام گروسی در قریۀ حصار بوعلی (همانجا).
15. منظومه‌ای كوتاه در 200 بیت در احوال بوذاسف و بلوهر، كه در دیوانش مندرج است.
16. جُنگ خطی مفصل موجود در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی، كه مشتمل بر رسالات و كتابها و یادداشتهای متعدد است (افشار، «جنگ ... »، 718). بخشهای كوتاهی از این جنگ در مجلات مختلف، از جمله در جهان نو (س 3، شم‍ 1) به چاپ رسیده است.
17. جنگ خطی مفصل دیگر كه اكنون در كتابخانۀ شمارۀ 2 مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود (دانش‌پژوه، 2 / 259 به بعد).
18. از كارهای دیگر اعتضادالسلطنه اهتمام در تهیۀ نقشه‌ای برای تهران بود. او به یاری مسیو كرسیس معلم دارالفنون و به دستیاری شاگردانش در آن مدرسه این نقشه را تدارك دید و آن را به چاپ رساند (سیفی، 66؛ كریمان، 218). در 1305 ق / 1888 م این نقشه به صورت كامل‌تری تجدید طبع شد (همو، 224).
از خدمات ارزندۀ دیگر اعتضادالسلطنه ایجاد دایره‌ای به منظور تألیف و تدوین دایرۀ المعارفی مفصل بود. این اثر كه ناتمام مانده ــ و آنچه از آن نگاشته شده است، به نامۀ دانشوران موسوم گردیده ــ با عضویت 4 تن از معروف‌ترین عالمان آن روزگار، یعنی شمس‌العلما شیخ محمد مهدی عبدرب‌آبادی، میرزا ابوالفضل ساوجی، ملاعبدالوهاب قزوینی و میرزاحسن طالقانی (آرین‌پور، 1 / 196- 198) تألیف شده است. این اثر مشتمل بر شرح احوال دانشمندان در شاخه‌های مختلف علمی است.
انجمن دارالتألیف از سال تأسیس، یعنی 1294 ق / 1877م تا 1298 ق / 1881 م كه اعتضادالسلطنه حیات داشت، زیرنظر او بود و پس از مرگش تحت نظارت محمدحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات بعدی درآمد (همو، 1 / 200؛ اعتمادالسلطنه، المآثر، 1 / 174).
گفته می‌شود كه اعتضادالسلطنه در انتشار نخستین ترجمۀ رسالۀ مهم دكارت به نام گفتار در روش به كار بردن عقل به تأسی از گوبینو نیز كوشش بسیار كرده بود (آدمیت، 17- 18).

روزنامه‌ها

اعتضادالسلطنه در دوران تصدی وزارت علوم چند نشریه تأسیس كرد. ابتدا روزنامۀ ملت سنیۀ ایران را كه نخستین شمارۀ آن در 15 محرم 1283 ق / 30 مۀ 1866 م منتشر شد، بنیاد نهاد (صدر، 4 / 237؛ یغمایی، 17). این نشریه پس از دو شماره به مدت دو ماه تعطیل شد و پس از آن از شمارۀ سوم با عنوان روزنامۀ ملتی در چاپخانۀ دولتی ایران كه در دارالفنون جای داشت، انتشار یافت (صدر، 4 / 237- 238). این روزنامه به خط نستعلیق ممتاز و چاپ سنگی در قطع رحلی منتشر می‌شد و جنبۀ ادبی داشت. در هر شماره شرح احوال شعرای قدیم و معاصر چون فردوسی، خاقانی، قاآنی و سروش درج می‌شد (گلچین، 2 / 632). از این روزنامه جمعاً 34 شماره انتشار یافت.
روزنامۀ دیگر او به نام روزنامۀ علمیۀ دولت علیۀ ایران از اول شعبان 1280 ق / 11 ژانویۀ 1864 م به 3 زبان فارسی، عربی و فرانسه منتشر می‌شد (صدر، 4 / 45؛ بامداد، 2 / 447). این روزنامه نخستین نشریۀ ایرانی مشتمل بر بعضی مقالات به زبان فرانسه بود(اعتمادالسلطنه، همان، 1 / 161؛ یغمایی، 14). نام این نشریه در دو شمارۀ نخست، روزنامۀ ملت علیۀ ایران بود و 53 شمارۀ بعد با عنوان روزنامۀ علمیۀ دولت علیۀ ایران منتشر شد (بامداد، همانجا).

مآخذ

آخوندزاده، فتحعلی، الفبای جدید و مكتوبات، تبریز، 1357 ش؛ آدمیت، فریدون، اندیشۀ ترقی و حكومت قانون، عصر سپهسالار، تهران، 1356 ش؛ آرین‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1355 ش؛ احتشام‌السلطنه، خاطرات، به كوشش محمدمهدی موسوی، تهران، زوار؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به كوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ همو، صدر التواریخ، به كوشش محمد مشیری، تهران، 1357 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ افشار، ایرج، «جُنگ اعتضادالسلطنه»، راهنمای كتاب، تهران، 1354 ش، س 18، شم‍ 7- 9؛ همو، سواد و بیاض، تهران، 1344 ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، «اعتضادالسلطنه و ظهور بابیه»، یادگار، تهران، 1324 ش، س 2، شم‍ 1؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، حقایق الاخبار ناصری، به كوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین انواری، فهرست كتابهای خطی كتابخانۀ مجلس سنا، تهران، 1359 ش؛ دیوان بیگی شیرازی، احمد، حدیقة الشعراء، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1365 ش؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، تهران، 1370 ش؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به كوشش جهانگیر قائم‌مقامی، تهران، 1351 ش؛ سیاح، محمدعلی، «خاطرات»، مجموعۀ خاطرات و سفرنامه‌های ایران، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1356 ش، شم‍ 5؛ سیفی قمی تفرشی، مرتضى، تهران در آئینۀ زمان، تهران، 1369 ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1332 ش؛ صفایی، ابراهیم، اسناد نویافته، تهران، 1349 ش؛ طاهری شهاب، «فهرست نسخه‌های خطی مجموعۀ طاهری شهاب»، نسخه‌های خطی، نشریۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، تهران، 1348 ش؛ ظل‌السلطان، مسعود میرزا، خاطرات، به كوشش حسین خدیوجم، تهران، 1368 ش؛ فرهاد میرزا قاجار، منشآت، تهران، 1321 ق؛ كریمان، حسین، تهران درگذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ كیان‌فر، جمشید، مقدمه و حواشی بر اكسیر التواریخ اعتضادالسلطنه، تهران، 1370 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، 1363 ش؛ مجدالملك سینكی، محمد، رسالۀ مجدیه، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1321 ش؛ مركزی، خطی؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ ملك، خطی؛ ملی، خطی؛ منزوی، خطی؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه و حواشی بر حدیقة الشعراء (نك‍ : هم‍ ، دیوان بیگی)؛ هدایت، رضا قلی، ملحقات روضة الصفای ناصری، تهران، 1339 ش؛ هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران، به كوشش محمدعلی صوتی، تهران، 1363 ش؛ یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375ش.

                                                                                                                                                           سیدعلی آل داود