اعتمادالدوله

اعتمادالدوله \eʾtemād-od-dowle\، از القاب دیوانی و لقب رسمی وزیر اعظم، عالی‌ترین مقام دولتی در سلطنت شاه‌ عباس اول (995-1037 ق / 1587- 1628 م).
از آغاز دورۀ صفویه تا سلطنت شاه ‌عباس اول که مقام «وکیل» بعد از پادشاه مهم‌ترین مقام دولتی به ‌شمار می‌رفت، لقب اعتمادالدوله که به برخی از دولتمردان دیوانی و لشکری اطلاق می‌شد، جنبۀ تشریفاتی داشت و ناظر بر هیچ مقام رسمی نبود (خواندمیر، غیاث‌الدین، 4 / 595؛ خواندمیر، امیرمحمود، 223؛ سیوری، «مناصب ... »، 93-94). اما به روزگار شاه عباس، در پی کاهش نفوذ قزلباشان که امرای قدرتمندشان از دیرباز مقام وکیلی را در اختیار داشتند، اختیارات وکیل میان مقامهای مختلف  ارکان حکومت تقسیم شد و به جای آن، قدرت وزیر اعظم با لقب اعتمادالدوله در مقام رئیس نظام دیوان‌سالاری افزایش یافت (همو، «نظام ... »، 365).
رسیدگی به امور مالیات، تعیین محصلان مالیاتی، رسیدگی به امور تجارت و وظایف بیگلربیگیان و امرای ایالات مملکت، ارتباط با دولتهای خارجی، و تعیین وزرا و مستوفیان و کلانتران از وظایف اعتمادالدوله به ‌شمار می‌رفت؛ همۀ احکام دولتی را نخست او مهر می‌کرد و سپس به امضای شاه می‌رسید (تذکرة ... ، 8 - 18؛ سانسون، 43-44؛ میرزا رفیعا، 44-47). اعتمادالدوله چون در مراسم رسمی، در سمت راست شاه می‌نشست، به «وزیر راست» نیز شهرت یافت (فلسفی، 2 / 399). لقب اعتمادالدوله برای وزیر اعظم، تا پایان دورۀ صفویه همچنان رواج داشت.

مآخذ

تذکرة‌ الملوک، به‌ کوشش مینورسکی، لندن، 1943 م؛ خواندمیـر، امیرمحمود، تاریخ شاه اسماعیل و شاه‌ طهماسب صفوی، به ‌کوشش محمدعلی جراحی، تهران، 1370 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب ‌السیر، به‌ کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ سانسون، سفرنامه، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران، 1346 ش؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1332 ش؛ میرزا رفیعا، دستور الملوک، به ‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، بی‌تا؛ نیز:

Savory, R. M., «The Principal Offices of the Ṣafawid State during the Reign of Shāh Ismāīʿl I», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, London, 1960, vol. XXIII; id, «The Safavid Administrative System», The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1986, vol. VI.
مجید سمیعی (دبا)