اعتقاد خان

اِعْتِقادْ خان، محمد مراد كشمیری (1067- 1139 ق / 1657-1727 م)، دولتمرد و تاریخ‌نگار دورۀ بابُریان هند.
اعتقاد خان از خانواده‌ای ناشناخته از كشمیر بود كه به مناصب عالی حكومتی دست یافت. او نخست به خدمت خان جهان كُكلتاش درآمد، سپس وارد دربار شد و به منصب نظامی نیز رسید؛ اما پس از یك یا دو سال عزل گردید؛ سپس به یكی از دولتمردان محمد معظم (بعدها بهادرشاه، سل‍ 1119-1124 ق / 1707-1712 م) پیوست. وی پس از مرگ اورنگ زیب و آغاز سلطنت بهادرشاه از طریق منعم خان، قدرتمندترین دولتمرد دربار به دستگاه حكومت وارد گردید و منصب هزاری گرفت و ملقب به وكالت خان شد. در دورۀ جهاندارشاه (سل‍ 1124 ق) لقب بهادر یافت و به منصب دو هزاری رسید. در دورۀ فرخ سیر (1124-1131 ق / 1712- 1719 م) نخست به خدمت برادران قدرتمند باره سادات (ه‍ م)، عبدالله خان و حسین علی خان درآمد و ملقب به محمد مراد خان گردید و از یساولان تزك شد (شاهنواز خان، 1 / 339؛ اروین، I / 340-344؛ نیز نك‍ : معتمدخان، 2 / 62).
اعتقاد خان كه از مشاوران نزدیك شاه نیز بود، به قدرت و ثروت بسیاری دست یافت و ملقب به ركن‌الدوله گردید و منصب هفت هزاری یافت و ناحیۀ مرادآباد به تیول او داده شد كه آن را ركن آباد نامید (خافی خان، 2 / 791-792؛ لكهنوی، 44,27؛ شاهنوازخان، 1 / 340-341؛ اروین، I / 343).
اعتقاد خان، شاه بابری را به مبارزه با خاندان قدرتمند باره سادات كه بر فرمانروایان متأخر تیموری مسلط نبودند، برانگیخت؛ اما برادران باره سادات توطئه را كشف، و فرخ سیر را دستگیر كردند و پس از مدتی او را به قتل رساندند. اعتقادخان نیز دستگیر، و سپس خانه‌نشین گردید و تمام اموال و املاكش مصادره شد (خافی خان، 2 / 792-794، 800-802، 813، 817؛ شاهنواز خان، 1 / 342-343؛ لكهنوی، همانجا). اروین به خیانت اعتقاد خان نسبت به سرور خود در این ماجرا اشاره می‌كند. (I / 381).
اعتقادخان تا دورۀ محمد شاه بابری (سل‍ 1131-1161 ق / 1719- 1748 م) خانه‌نشین بود. چون قدرت خاندان باره سادات رو به كاستی نهاد، از جانب محمد شاه منصب پیشین را باز یافت و با اینكه كمك هزینه‌ای نیز به او پرداخت می‌شد، نقشی در دستگاه حكومتی به او محول نگردید (شاهنواز خان، 1 / 346؛ خافی خان، 2 / 915). در برخی از منابع از اعتقاد خان به بدی یاد كرده، و خلق و خوی او را نكوهیده‌اند (همو، 2 / 719؛ اروین، I / 344؛ طباطبایی، 2 / 411).
اعتقادخان دوستدار ادب بود و خود نیز شعر می‌سرود. تألیف كتاب تاریخ اعتقادخانی را به او نسبت می‌دهند. در این كتاب به بیان رویدادهای پادشاهان بابری زمان اعتقادخان پرداخته شده، و سروده‌هایی از او نیز در آن آمده است. نسخه‌ای خطی از این كتاب در كتابخانۀ شخصی نذیر احمد در هندوستان موجود است (نذیراحمد، 186- 188؛ نك‍ : خوشگو، 206-207).

مآخذ

خافی خان نظام‌الملكی، محمد هاشم، منتخب اللباب، به كوشش كبیرالدین احمد، كلكته، 1874 م؛ خوشگو، بندر، سفینه، پتنه، 1378 ق / 1959 م؛ شاهنواز خان، مآثرالامرا، به كوشش عبدالرحیم، كلكته، 1888 م؛ طباطبایی، غلام‌حسین، سیرالمتأخرین، لكهنو، 1883 م؛ معتمدخان، محمد، تاریخ محمدی، به كوشش امتیاز علی عرشی، علیگره، 1960 م؛ نذیراحمد، «تاریخ اعتقاد خانی»، نشریۀ انجمن غالب، دهلی، 1984 م؛ نیز:

Irvine, W., Later Mughals, New Delhi, 1971; Lakhnawi, Sh. D., Shāhnāma Munawwar Kalām, Patna, 1980.
مجید سمیعی