اطعمه و اشربه

اَطْعِمه و اَشْرِبه، عنوان بابی از ابواب فقه كه به بحث دربارۀ احكام خوردنیها و نوشیدنیها اختصاص دارد. احكام مربوط به خوردنیها افزون بر این باب، در باب صید و ذباحه، همچنین به مناسبتهایی در ابوابی چون طهارت، حج و مكاسب نیز مورد بحث قرار می‌گیرد؛ ولی عموماً در ابواب یاد شده از حرمتهای عارضی بحث می‌شود، در حالی كه در باب اطعمه و اشربه به بیان احكام اصلی پرداخته شده است. احكام حرمت راجع به اطعمه و اشربه مربوط به شرایط عادی است و در زمانی كه مكلف در حالت اضطرار (ه‍ م) واقع شود، به عنوان حكم ثانوی حرمت خوردنیها و نوشیدنیهای حرام موردتجدیدنظر قرار می‌گیرد.
اساس اینكه برخی از خوردنیها یا نوشیدنیها تحریم می‌گردد، در آیاتی از قرآن كریم دیده می‌شود. به طور خاص در شماری از آیات، از تحریم میته (مردار)، خون و گوشت خوك سخن به میان آمده است (بقره / 2 / 173؛ مائده / 5 / 3؛ انعام / 6 / 145؛ نحل / 16 / 115) و این ممنوعیت در خوراك، در سنت نبوی با گسترش بیشتر مورد بحث قرار گرفته، و موارد گوناگون دیگری نیز به موارد محدودِ یاد شده افزوده شده است. در مطالعۀ فقهی مبحث اطعمه، تنوع خوردنیهای محرّم، به گونه‌ای است كه فقیهان را ناگزیر از طبقه‌بندی خوردنیها و متمایز ساختن محرمات آنها از مباحات آنها ساخته است. هر چند فقیهان در بحث از اطعمه، از تقسیم‌بندی واحدی پیروی نكرده‌اند، اما در تقسیم كلی، اطعمه از حیث منشأ به دو گروه حیوانی و غیرحیوانی تقسیم شده‌اند.
در سخن از دستۀ اول، محور بحث بر طبقه‌بندی حیوانات و باز شناختن حیوانات حرام گوشت از حلال گوشت است. حیوانات خود در 3 گروه اصلیِ زمینی، دریایی و پرندگان، مورد بحث واقع شده، و حیوانات زمینی به دو گروه اهلی و غیراهلی تقسیم گردیده‌اند. در یك تقسیم‌بندی جزئی‌تر حیوانات غیراهلی براساس نوع تغذیه به دو گروه تقسیم شده‌اند: گروهی كه وجه مشترك آنها علف‌خوار بودن است و گروه دیگر كه دندانهای نیش دارند و گوشتخوار محسوب می‌گردند. حیوانات دریایی در برخی از مذاهب اساساً نیازی به تقسیم جزئی نداشته‌اند و در مذهب امامیه، در مقام تفصیل، به دو دستۀ ماهیان و غیر آنها، و ماهیان به نوبۀ خود به دو گروهِ پولك‌دار و فاقد پولك تقسیم شده‌اند. پرندگان نیز به دو بخش دارای چنگال و بدون چنگال تقسیم شده‌اند.
متنوع بودن تقسیم حیوانات در مذاهب فقهی گوناگون، ارتباطی مستقیم با دیدگاههای آن مذاهب دربارۀ احكام مربوط به آنها دارد و نیاز به تقسیم ریزتر تنها زمانی احساس می‌شده است كه مذهبی گرایش به تفصیل یافته، و دو شاخۀ یك تقسیم را از نظر حلیت و حرمتِ خوراك، متفاوت می‌شمرده است.
اطعمۀ غیرحیوانی، عمدتاً شامل نباتات یا رستنیهاست، اما در این مبحث باید به برخی موضوعات خاص چون خاك و نجاسات نیز اشاره كرد كه نمونه‌های بارز دو عنوان كلی‌تر، یعنی «اشیاء غیرمأكول» و «خبائث» هستند.
مذاهب گوناگون اسلامی، دربارۀ احكام اطعمه اختلاف آرائی چشمگیر دارند. گوناگونی برداشتها از آیات قرآن و وجود احادیث متعارض، اگرچه از علل مهم این اختلاف آراء است، اما بخش مهمی از اختلاف نیز ناشی از اختلافات عرفی در تعریف طیبات و خبائث است؛ در مقام استفاده از مضمون آیۀ « ... یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرَّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ ... » (اعراف / 7 / 157)، جواز استفاده از عرف غذایی مردم در موارد غیرمنصوص، چنانكه محدود به عرف مردم زمان شارع نشود، خود از موجبات برخی ویژگیها در مذاهب اسلامی است (برای تفصیل، مثلاً نك‍ : ماوردی، 5 / 137 به بعد؛ ابن‌رشد، 1 / 464 به بعد؛ محقق حلی، 3 / 217 به بعد؛ مرداوی، 10 / 304 به بعد؛ شهید ثانی، 2 / 277 به بعد).
اشربه در فقه، اگرچه به معنای عام خود هر نوع نوشیدنی را در برمی‌گیرد، اما در منابع فقهی، مباحث باب مربوط به آن، عمدتاً به بیان احكام مایعات سكرآور اختصاص یافته است. برپایۀ منابع، مسكرات در سالهای نخستین رسالت، بر مسلمانان حرام نشده بود و به تدریج با نزول آیاتی حرام شناخته شد. منابع فقهی و تفسیری در شمار و ترتیب نزول آیات مربوط به موضوع اندكی اختلاف دارند؛ اما تكیۀ اصلی در این باره بر دو آیۀ مكی (اعراف / 7 / 32؛ نحل / 16 / 67) و 3 آیۀ مدنی (نساء / 4 / 43؛ بقره / 2 / 219؛ مـائده / 5 / 90) بـوده است (مثلاً نك‍ : سرخسی، 24 / 2-3؛ نیز طوسی، 7 / 57- 58؛ ماوردی، 13 / 378-384).
در اصل تحریم مسكرات میان مذاهب اسلامی اختلافی نیست و آنچه مورد اختلاف واقع شده، مصادیق آنهاست. در این میان به ویژه نبیذ و فقاع از نظر تاریخی، موضوع بحث و اختلاف‌نظر بین مذاهب بوده‌اند. از آنجا كه موضع‌گیری درمورد تحریم نبیذ یا فقاع، برای برخی مذاهب اسلامی در تاریخ فقه صورت یكی از شعائر را یافته بود، به خصوص در سده‌های نخستین هجری گرایش به تألیف آثاری مستقل در باب اشربه به طور گسترده وجود داشته است، در حالی كه آثار مستقل در باب اطعمه ــ به دلیل برخوردار نبودن موضوع از این حساسیت ــ به ندرت دیده می‌شود (برای نمونه‌های نادر، مثلاً نك‍ : رودانی، 129؛ آقابزرگ، 2 / 217). از نمونه‌های این نوشته‌های مستقل، می‌توان به آثاری با نام مشترك الاشربه از عالمان معتزله چون جعفر بن مبشر و ابوجعفر اسكافی (نك‍ : ابن ندیم، 208، 213)، و در طیفی كاملاً متفاوت از عالمانی از اصحاب حدیث همچون احمد بن حنبل اشاره كرد (برای نسخه‌ها، نك‍ : GAS, I / 507؛ برای دیگر نمونه‌ها، نك‍ : ابن ندیم، 286، جم‍ ؛ رودانی، همانجا؛ آقابزرگ، 2 / 104-106). آثار مستقل فقهی با عنوان الاطعمة و الاشربه نیز به خصوص در فقه امامیه و پس از عصر صفوی، نمونه‌هایی دارد كه از آن جمله می‌توان اثری از رضی‌الدین خوانساری (د 1125 ق) را برشمرد (نك‍ : همو، 2 / 217- 218).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن رشد، محمد، بدایة المجتهد، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ رودانی، محمد، صلة الخلف، به كوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سرخسی، محمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه؛ شهیدثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، به كوشش محمد كلانتر، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ طوسی، محمد، المبسوط، به كوشش محمدباقر بهبودی، تهران، المكتبة المرتضویه؛ قرآن كریم؛ ماوردی، علی، الحاوی الكبیر، به كوشش علی محمد معوض و دیگران، بیروت، دارالكتب العلمیه؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به كوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، 1389 ق / 1969 م؛ مرداوی، علی، الانصاف، به كوشش محمد حامد فقی، بیروت، 1377 ق / 1957 م؛ نیز:

GAS.
حمید گوینده