اشهری نیشابوری

اَشْهَری نِیشابوری، جمال‌الدین شاهفور بن محمد (د 600 ق / 1204 م)، شاعر دربار خوارزمشاهیان و اتابكان آذربایجان.
به گفتۀ دولتشاه سمرقندی نسب اشهری به حكیم عمر خیام می‌رسد (ص 138؛ نیز نك‍ : آذر، 2 / 672؛ زنوزی، 2 / 872؛ هدایت، 1 / 234). او چندی نزد ظهیرالدین فاریابی به كسب دانش پرداخت (دولتشاه، 137؛ اوحدی، 80). برخی وی را همنشین و یا دست پروردۀ نورالدین منشی، وزیر جلال‌الدین خوارزمشاه به شمار آورده‌اند (همانجاها؛ واله، گ 11 ب؛ كاشفی، 260-261)، اما به نظر می‌رسد كه این سخن پایه و اساسی نداشته باشد، زیرا استناد آن بر یك رباعی است كه از اشهری دانسته‌اند (همانجاها)، ولی در واقع متعلق به كمال‌الدین اسمـاعیل بوده اسـت (نك‍ : جوینی، 2 / 153).
اشهری در آغاز به دستگاه خوارزمشاهیان راه یافت و منشی و مستوفی علاءالدین محمد بن تكش (حك‍ 596-617 ق / 1200-1220 م) شد (دولتشاه، اوحدی، زنوزی، همانجاها)، ولی به گمان صفا (2 / 343-344)، دیری نپایید كه خراسان را به سبب كسادی بازار شعر و ادب رها ساخت و مانند ظهیرالدین فاریابی و اثیرالدین اخسیكتی، روی به آذربایجان نهاد و به خدمت قزل ارسلان (حك‍ 582-587 ق / 1186-1191 م) پیوست. با توجه به تاریخ درگذشت قزل ارسلان (587 ق) و این نكته كه شاعر ابتدا در دربار خوارزمشاهیان بوده، و سپس به آذربایجان رفته است، ظاهراً قول تذكره‌نویسان دربارۀ خدمت وی نزد علاءالدین محمد بن تكش را نمی‌توان تأیید كرد؛ زیرا هنگامی كه او به حكومت رسید (596 ق)، سالها از مرگ قزل ارسلان گذشته بود. از این روی و با توجه به اینكه تكش نیز چون محمد، لقب علاءالدین داشته، به نظر می‌رسد كه اشهری نه در خدمت علاءالدین محمد، كه در دربار پدر وی علاءالدین تكش (568-596 ق / 1173-1200 م) به سر برده است.
اشهری سالهای پایانی زندگی را در آذربایجان گذراند و با شاعرانی چون مجیر بیلقانی، اثیرالدین اخسیكتی و ظهیرالدین فاریابی، همنشین بود (دولتشاه، 138؛ هدایت، همانجا) و سرانجام در 600 ق در تبریز درگذشت (حمدالله، 725؛ بناكتی، 210؛ قس: دولتشاه، همانجا، كه مرگ او را در 606 ق دانسته است). او را در مقبرةالشعرای (گورستان سرخاب) تبریز، در كنار خاقانی و ظهیرالدین فاریابی به خاك سپردند (ابن‌كربلایی، 1 / 201؛ حشری، 114-115، 116).

آثـار

اشهری در علم حساب، سیاق، تاریخ و انشا، مهارت داشته است و به گفتۀ تذكره‌نویسان، چند رساله در القاب و انشا، و نیز رساله‌ای در علم استیفا نوشته بوده كه با عنوان رسالۀ شاهفوری مشهور است. از هیچ یك از آنها تاكنون خبری نرسیده است (دولتشاه، 137؛ رازی، 2 / 259؛ اوحدی، واله، زنوزی، همانجاها). از سروده‌های وی نیز، جز ابیاتی اندك و چند رباعی، غزل و قصیده، چیزی برجای نمانده است (جاجرمی، 2 / 497-‌ 499؛ دولتشاه، 137- 138؛ اوحدی، همانجا؛ آذر، 2 / 673-674؛ هدایت، 1 / 234-235).

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشكده، به كوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1338 ش؛ ابن كربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات الجنان، به كوشش جعفر سلطان القرائی، تهران، 1344 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 5324؛ بناكتی، داوود، تاریخ، به كوشش جعفر شعار، تهران، 1348 ش؛ جاجرمی، محمد، مونس الاحرار، به كوشش میرصالح طیبی، تهران، 1350 ش؛ جوینی، عطا ملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1916 م؛ حشری تبریزی، محمدامین، روضۀ اطهار، به كوشش عزیز دولت‌آبادی، تبریز، 1371 ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذكرة الشعراء، به كوشش ادوارد براون، لیدن، 1900 م؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ زنوزی، محمدحسین، ریاض الجنة، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی، شم‍ 3578؛ صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1336 ش؛ كاشفی، علی، لطائف الطوائف، به كوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1352 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 4301؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336 ش.

علی میرانصاری