اسهام

اَسْهام‌، جم‍‍ع سهم به معنی بخش و حصّه‌، اما در معنی خاص‌، اصطلاحی است مالی در دولت عثمانی در مفهوم اوراق قرضه و اسناد خزانه كه به صورت تعهد نامه‌، اسكناس و یا مقرری سالانه واگذار می‌شد. اسهام در اوایل سلطنت مصطفی سوم (ح 1171-1187ق‌/ 1757-1773م‌) رواج یافت‌. 
در 1182ق چون هزینۀ جنگ روس - عثمانی، دولت عثمانی را با بحران مالی روبه‌رو ساخت‌، برخی از دولتمردان برای تأمین كسر بودجه و تعدیل درآمد و هزینه‌، افزون بر اسهام گمركات‌، به استقراض از دولتهای فرانسه‌، اسپانیا و فلامان (هلند) روی آوردند (جودت‌، 3/ 101-102؛ EI2). در برابر، گروهی نیز انتشار اسهام و استقراض داخلی را مصلحت میدانستند و به همین منظور برای تأمین هزینۀ تقویت ناوگان دریایی در مدیترانه و دریای سیاه مقرر شد كه درآمد قبرس و ازمیر را به اسهام واگذارند (جودت‌، 3/ 148- 149)، سپس امین دفتر، حسن افندی كه در امور اسهام دارای تجربه بود، بار دیگر به سمت دفترداری برگزیده شد و به انتشار اسهام پرداخت (همو، 3/ 149، 269). برای این اسهام سالانه 5% سود پرداخت می‌شد. مدت این اسهام در برخی موارد، مثلاً برای «امین بنا» (ناظران تعمیر و ساخت بیوتات سلطنتی) 8 تا 10 سال بوده است (پاكالین‌، I/ 552). اسهام میتوانست خرید و فروش و یا به وراث منتقل شود. دولت از خرید و فروش آن معادل سود یك ساله را به عنوان هزینۀ انتقال (فراغ‌) دریافت میكرد كه درآمد دولت از این راه بیش از سودی بود كه به صاحبان سهم پرداخت میكرد (همانجا). اگرچه تضمین اسهام بسیار معتبر بود و سود آن مرتب پرداخت می‌شد، با این حال رجال عثمانی، مقاطعه را بر اسهام ترجیح میدادند. دارندگان اسهام عموماً اشخاص میانه حال و زنان و گاه ایتام بودند (همانجا). 
انتقال اوراق به وراث موجب می‌شد كه ضرری متوجه صاحب سهم نشود (همانجا؛ بلن‌، ).157 برخی از پژوهشگران اسهام را به «سود مادام العمر» تعبیر كرده‌اند كه درست نمی‌نماید (EI2). سلاطین بعدی عثمانی نیز روش صدور و انتشار اسهام را همچنان ادامه دادند. محمود دوم‌، آنها را به زمین دارانی كه در نتیجۀ اصلاحات ارضی در 1845م زیان دیده بودند، واگذارد (همانجا). انتشار منظم این اوراق بهادار به شیوۀ اروپایی در 1256ق‌/ 1840م آغاز شد و به دارندگان آن سود بسیار تعلق میگرفت‌. این اوراق بهادار به نام «قائمۀ اسهام‌» یا «قائمۀ معتبرۀ نقدیه‌» نامیده می‌شد (همانجا). بعدها، اوراق سهام با عناوین «اسهام ممتازه‌» با 8% سود سالانه به مدت 3 سال و نیز «اسهام جدیده‌» انتشار یافت‌. اسهام جدیده كه در لندن چاپ شده بود، در استقراض 150 میلیون فرانكی در بورس پاریس واگذار شد (پاكالین‌، همانجا). همچنین پرداخت دیون دربار نیز به وسیلۀ اسهام جدید انجام گرفت (بلن‌، 154 )؛ اسهامی نیز به نام «اسهام عزیزیه‌»، «اسهام عادیه‌» و «اسهام عمومیه‌» انتشار یافت (پاكالین‌، همانجا؛ EI2؛ بلن‌، 154-157) كه همۀ آنها به نام اسهام عثمانیه معروف شد (پاكالین‌، همانجا). 
ادارۀ امور اسهام و رسیدگی به نقل و انتقال آن وظیفۀ اداره‌ای بود كه «اسهام محاسبه قلمی» و یا «اسهام محاسبه چلیكی» گفته می‌شد و شخص مسئول نیز به همین نام اخیر شهرت داشت (همانجا). بعد از دورۀ تنظیمات‌، این اداره برچیده شد (همانجا؛ EI2) و ادارۀ مالیه‌، نظارت بر امور اسهام‌، صدور حواله و برات را بر عهده گرفت (بلن‌، همانجا؛ اوزون چارشیلی، 348).

مآخذ

جودت‌، احمد، تاریخ‌، استانبول‌، 1309ق‌؛ نیز: 

Belin, F. A., «Histoireéconomique de la Turquie», JA, Paris, 1865, vol. V ; EI2 ; Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983; Uzunçarsılı, I. H., Osmanl o devletinin merkez ve bahriye teskilâtı, Ankara, 1984. 
علیاكبر دیانت‌