اسماعیل صفا

اِسْماعیل‌ صَفا (1284- 1319ق‌/ 1867-1901م)‌)، ادیب‌ و شاعر ترك‌. پدر وی‌ محمد بهجت‌ (1244- 1295ق‌/ 1828- 1878م‌) شاعری‌ از مردم‌ طرابوزان‌، و مأمور عالی رتبۀ حكومت‌ عثمانی در مكۀ معظمه‌ بود و اسماعیل‌ در دوران‌ خدمت‌ پدرش‌ در آن‌ شهر زاده‌ شد (اینال‌، 1552 ؛ بانارلی، 997). برخی از منابع‌ تاریخ‌ تولد وی‌ را 1866م‌ یاد كرده‌اند (نك‍ : همانجا؛ جانب‌، 143).
دوران‌ كودكی او در مكه‌ سپری‌ شد و نزد پدر فارسی و عربی آموخت‌ و پس‌ از درگذشت‌ وی‌ در 1295ق‌/ 1878م‌ به‌همراه‌خانواده‌اش‌ به‌ استانبول‌ رفت‌ و در آن‌ شهر اقامت‌ گزید و در «دارالشفقۀ» استانبول‌ تحصیلات‌ خود را به‌ پایان‌ رساند و سپس‌ در وزارتخانه‌های‌ اوقاف‌ و پست‌ و تلگراف‌ مشغول‌ كار شد (كارا علی اوغلو، «تاریخ‌...»، II/ 603). سرانجام‌ در 1305ق‌/ 1888م‌ پس‌ از استعفای‌ معلم‌ ناجی در مدرسۀ ملكیه‌ به‌ تدریس‌ ادبیات‌ پرداخت‌ (اینال‌، همانجا). چندی‌ نیز سردبیری‌ مجلۀ ادبی مرصاد را به‌ عهده داشت‌. وی‌ به‌ سبب‌ ابتلا به‌ بیماری‌ سل‌، برای‌ معالجه‌ به‌ میدیلّی رفت‌ و پس‌ از بهبود نسبی به‌ استانبول‌ بازگشت‌، اما به‌ علت‌ فعالیتهای‌ سیاسی بر ضد حكومت‌ سلطان‌ عبدالحمید ثانی به‌ سیواس‌ تبعید شد و یك‌ سال‌ بعد در آنجا درگذشت‌ (كارا علیاوغلو، همانجا). او را در گورستان‌ «غریبلر» (غریبان‌) به‌ خاك‌ سپردند (بروسه‌لی، 2/ 291). 
اسماعیل‌ صفا از اوان‌ كودكی شعر میسرود و طبعی روان‌ داشت‌ و به‌ همین‌ سبب‌ استادش‌، معلم‌ ناجی، وی‌ را «شاعر مادرزاد» لقب‌ داد (بانارلی، همانجا). وی‌ در آغاز به‌ سبك‌ ادبیات‌ دیوانی و اغلب‌ غزل‌ و قصیده‌ میسرود، اما چندی‌ بعد تحت‌ تأثیر توفیق‌ فكرت‌ به‌ ادبیات‌ نوین‌ روآورد (جانب‌، همانجا). غزلهای‌ نخستین‌ وی‌ متأثر از سروده‌های‌ معلم‌ ناجی است‌، اما پس‌ از آنكه‌ به‌ گروه‌ ادبی «ثروت‌ فنون‌» پیوست‌، اشعارش‌ تا حدودی‌ رنگ‌ و شكل‌ شعر جدید به‌ خود گرفت‌. اسماعیل‌ صفا را باید در زمرۀ شاعرانی دانست‌ كه‌ برای‌ وزن‌ و قالب‌ شعر اهمیت‌ زیادی‌ قائل‌ بوده‌اند. اشعار لطیف‌ و پر از احساس‌ و گاه‌ هیجان‌ انگیزش‌ مورد توجه‌ و علاقۀ عموم‌ بود (بانارلی، همانجا). او میان‌ ادبیات‌ «دورۀ تنظیمات‌» و ادبیات‌ «ثروت‌ فنون‌» پلی ایجاد كرد و با ویژگیهای‌ هنری‌ خود، توانست‌ هواخواهانی در میان‌ طرفداران‌ شعر كهن‌ و شعر نو زمان‌ خویش‌ بیابد (كارا علیاوغلو، «فرهنگ‌...»، 289). اگر چه‌ مدتی كوتاه‌ با گروه‌ ثروت‌ فنون‌ همكاری‌ كرد، اما مانند اغلب‌ شاعران‌ آن‌ گروه‌ مقلّد توفیق‌ فكرت‌ باقی نماند، زیرا دارای‌ شخصیت‌ مستقل‌ ادبی بود و مضامین‌ شعر خود را از زندگی مردم‌ میگرفت‌ (كوپرولو، 59). وی‌ در سرودن‌ اشعار خود پیوسته‌ اصول‌ و قواعد زبان‌ را رعایت‌ میكرد و به‌ قالب‌ و قافیه‌ و اوزان‌ عروضی وفادار بود (كارا علیاوغلو، همانجا). موضوع‌ اصلی اشعارش‌، عشق‌، طبیعت‌ و مرگ‌ است‌. 
وی‌ پدر رمان‌نویس‌ و متفكر مشهور ترك‌ «پیامی صفا» (1896- 1961م)‌) است‌. 
مهم‌ترین‌ آثار او عبارتند از: 1. سنوحات‌، كه‌ شعر بلندی‌ است‌ در قالب‌ ترجیع‌بند (1307ق‌/ 1890م‌)؛ 2. خُذ ما صَفا، كه‌ بخش‌ اول‌ آن‌ در بردارندۀاشعار پدر وی‌، و بخش‌ دوم‌ حاوی‌ اشعار خود اوست‌ (1308ق‌/ 1891م)‌)؛ 3. مَنسیات‌، مجم‍‍وعۀ شعر (1314ق‌/ 1896م‌)؛ 4. «زیارت‌ زادگاه‌ پدری‌» (1314ق‌/ 1896م‌)؛ 5. محاكمات‌ ادبیه‌، در نقد ادبی (1331ق‌/ 1913م‌)؛ 6. حسیات‌، مجم‍‍وعۀ اشعار (1330ق‌/ 1912م‌). تمامی آثار یاد شده در استانبول‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 

مآخذ

بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری‌، استانبول‌، 1333ق‌/ 1915م‌؛ كوپرولو، فؤاد، «ادبیات‌ تركیه‌ از قرن‌ نوزدهم‌ تا عصر حاضر»، ادبیات‌ نوین‌ تركیه‌، ترجم‍‍ۀ یعقوب‌ آژند، تهران‌، 1364ش‌؛ نیز: 

Banarlı, N.S., Türk edebiyâti târihi, Istanbul, 1971; Canip, A., Türk edebiyatı antolojisi, Istanbul, 1931; Inal, M.K., Son asır Türk sairleri, Istanbul, 1970; Karaalioglu, S. K., Türk edebiyatçılar sözlügü, Istanbul, 1983; id, Türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1982. 
جلال‌ خسروشاهی