اسماعیل حقی عالیشان

اِسْماعیل‌ حَقّی عالیشان‌ (1288-1363ق‌/ 1871-1944م‌)، ادیب‌، سیاستمدار، زندگی نامه‌نویس‌ و مترجم‍‍‌ معاصر ترك‌. نام‌ او با پسوند الدم‌ نیز آمده‌ است‌ (نك‍ : اوزگه‌، III/ 1351؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 21).
اسماعیل‌ حقی در استانبول‌ زاده‌ شد و پدرش‌ جاویدبك‌ ویراستار نشریۀ وابسته‌ به‌ توپخانه‌ بود (همانجا). در برخی منابع‌ به‌ خدمت‌ خود او نیز در توپخانه‌ اشاره‌ شده‌ است‌ (بانارلی، 1009؛ IA, V(2)/ 1115). پس‌ از تحصیل‌در دبیرستان‌فوزیه‌ به‌دورۀ عالی «كالج‌سلطنتیعلوم‌سیاسی» راه‌ یافت‌ و در 1306ق‌/ 1889م‌ در وزارت‌ خارجه‌ استخدام‌ شد و پس‌ از 19 سال‌ خدمت‌، مدیر دایرۀ كنسولی، و در 1909م‌ سركنسول‌ در مارسی و در 1918م‌ به‌ سركنسولی در مونیخ‌ و زوریخ‌ برگزیده‌ شد و سرانجام‌ در سال‌ بعد، در دورۀ صدارت‌ داماد فرید دوم‌، معزول‌ شد. در 1925م‌ به درخواست‌ خود بازنشسته‌ شد (نك‍ : IV/ 191 , EI2 ؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا)؛ سپس‌ به‌ هیأت‌ تحریریۀ مجلۀ اجتهاد زیر نظر عبدالله‌ جودت‌ پیوست‌ و مقالات‌ ادبی، اجتماعی و اقتصادی‌ خود را تا 1932م‌ در آن‌ منتشر میكرد (EI2، همانجا). علاقه‌اش‌ به‌ هنر نقاشی سبب‌ ازدواج‌ او با برادرزادۀ عثمان‌ حمدی‌ نقاش‌ بزرگ‌ ترك‌ شد («دائرۀ المعارف‌ دیانت‌»، همانجا). به‌ گفتۀ برخی، همسر اسماعیل‌، نوۀ صدراعظم‌ سابق‌ ابراهیم‌ ادهم‌ پاشا بوده‌ است‌ (EI2، همانجا) و ثمرۀ این ‌ازدواج ‌«سداد حقیبك‌»، معمار پرآوازۀ ترك‌ است‌ («دائرةالمعارف‌ استانبول‌»،  IX/ 4995-4996؛ «دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، همانجا). سرانجام‌،اسماعیل‌حقیدر استانبول‌درگذشت‌ ودر گورستان‌«زنجیرلی كویو» به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (همانجا). 
اسماعیل‌ حقی نویسندگی را در هنگام‌ تحصیل‌ آغاز كرد و نخستین‌ اثرش‌ در 15 سالگی، در نشریۀ نخل‌ امل‌ به‌ چاپ‌ رسید (همانجا)؛ سپس‌ فعالیت‌ ادبی را با سرودن‌ اشعار و نوشتن‌ مقاله‌، رساله‌ و نقدهای‌ ادبی در مجلۀ مكتب‌ ادامه داد. در خلال‌ سالهای‌ 1891-1894م‌ ضمن‌ سردبیری‌ نشریۀ مكتب‌، به‌ مسائل‌ ادبی پرداخت‌ و در تحلیل‌ و نقد شعر گامهای‌ ارزشم‍ندی‌ برداشت‌ (دومان‌، 250؛ لوند، 210) و از اركان‌ انجم‍‍ن‌ ادبی ثروت‌ فنون‌ شد. در اواخر سدۀ 19م‌ وی‌ افزون‌ بر تحقیق‌ مفصل‌ دربارۀ علیشیر نوایی، به‌ انتشار دو رشته‌ زندگینامۀ ادبی پرداخت‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 21-22؛ بانارلی، 1010).
زندگی نامه‌های‌ اسماعیل‌ حقی را میتوان‌ نمونۀ نقد ادبیات‌ نوین‌ تركی دانست‌ ( بستانی، 13/ 303)، اما از آنجا كه‌ او به‌ هیچ‌ یك‌ از گروههای‌ ادبی آن‌ دوره‌ تعلق‌ نداشت‌، چندان‌ مورد توجه‌ 
قرار نگرفت‌. به‌ هرحال‌، او در جوانی و در ابتدای‌ راه‌، نشر اینگونه‌ آثار را به‌ كناری‌ نهاد و روی‌ به‌ ترجم‍‍ه‌ آورد و تا پایان‌ زندگی بدان‌ پرداخت‌ («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، EI2، همانجاها). 
پس‌ از تغییر الفبای‌ تركی و شروع‌ دورۀ نهضت‌ ترجم‍‍ه‌ (1932م‌) ، اسماعیل‌ حقی آثار متعددی‌ از نویسندگان‌ و شعرای‌ غرب‌ - بیشتر فرانسوی‌ - چون‌ لامارتین‌، مورووا، پییر لوتی، بنوا، فلوبر و نیز شكسپیر و تولستوی‌ ترجم‍‍ه‌ كرد؛ از این‌روی‌، او را مروج‌ سمبولیسم‌ و ادبیات‌ فرانسه در تركیه دانسته‌اند («دائرةالمعارف‌ دیانت‌»، XI/ 22؛ اوزون‌، 229-230). او را از پیروان‌ مكتب‌ كهن‌ شرق‌ به‌ شم‍ار آورده‌اند (IA, V(2)/ 1115). 

آثار

الف‌ - تألیفات‌

1. نویسندگان‌ ترك‌ در سدۀ 14». این‌ اثر در 4 دفتر جداگانه‌ چاپ‌ شده‌ است‌. دفتر یكم‌: احمد مدحت‌ افندی‌، دفتر دوم‌: اكرم‌ بك‌، دفتر سوم‌: جودت‌ پاشا (استانبول‌، 1308ق‌/ 1891م)‌)، دفتر چهارم‌: شم‍س‌ الدین‌ سامی (استانبول‌، 1311ق‌/ 1893م‌)، همراه‌ با تحقیقی دربارۀ تئاتر و نقد آثار تئاتری‌ شم‍س‌ الدین‌ سامی. این‌ 4 دفتر ارزیابی دقیقی دربارۀ این‌ نویسندگان‌ و آثارشان‌ است‌. 2. «شاعران‌ هم‌عصر ما»، (استانبول‌، 1311ق‌). در این‌ اثر اشعار معلم‌ جودی‌، امین‌ همایی، علی روحی، نبی زاده‌ كاظم‌ با نقد و ارزیابی، معرفی میشود. 3. «ادیبان‌ مشهور عثمانی». از این‌ اثر تنها یك‌ دفتر با عنوان‌ معلم‌ ناجی در استانبول‌ (1311ق‌) انتشار یافته‌ است‌. 

ب‌ - ترجم‍‍ه‌ها

1. منتخبات‌ تراجم‍‍‌ مشاهیر، استانبول‌، 1307ق‌. اسماعیل‌ حقی این‌ جنگ‌ را همراه‌ با ابراهیم‌ فهیم‌ گرد آورده‌ است‌. گلچینی از ادبیات‌ فرانسه‌ و برخی ترجم‍‍ه‌های‌ دیگر نیز در كتاب‌ گنجانده‌ شده‌ است‌. 2. «گلهای‌ رنج‌» از شارل‌ بودلر، استانبول‌، 1927م‌. ترجم‍‍ۀ روان‌ و سلیس‌ این‌ اثر سبب‌ محبوبیت‌ شاعر سمبولیست‌ فرانسه در میان‌ ادب‌ دوستان‌ ترك‌ شد. 

مآخذ: بستانی؛ نیز: 

Banarl o , N.S., Türk edebiyâtı târihi, Istanbul, 1971; Duman, H., Arap harfli süreli yayınlar toplu katalogu, Istanbul, 1986; EI2 ; IA; Istanbul ansiklopedisi, Istanbul, 1967; Levend, A.S., Türk edebiyatı tarihi, Ankara, 1984; Özege, M. S., Eski harflerle basılmıs türkçe eserler katalogu, Istanbul,1975; Özön, M. N., Son asır türk edebiyatı tarihi, Istanbul, 1945; Türkiye diyanet vakfı Islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1995. 
ناصر شعاریان‌ستاری‌