اسماعیل پاشا نشانچی

اِسْماعیل‌ پاشا نِشانْچی‌ (مق 1101ق‌/ 1690م‌)، صدراعظم‌ سلطان‌ سلیمان‌ دوم‌ عثمانی‌. تاریخ‌ تولد اسماعیل‌ دانسته‌ نیست‌، اما از آنجا كه‌ هنگام‌ مرگ‌، 70 ساله‌ بوده‌ (عثمان‌زاده‌، 114)، می‌توان‌ گفت‌ كه در حدود سال‌ 1031ق‌ متولد شده‌ است‌. از خانواده‌ و تبار وی‌ نیز هیچ‌ آگاهی‌ در دست‌ نیست‌. او اصلاً از قصبۀ اَیاش‌ از توابع‌ استان‌ آنكارا بود (همو، 113؛ طیارزاده‌، 2/ 72؛ شیخی‌، 47). وی‌ به‌ استانبول‌ آمد و به‌ «حرم‌ همایون‌» راه‌ یافت‌ و در ذیحجۀ 1078/ مۀ 1668 چوخه‌دار (خدمتكار مخصوص‌ دربار عثمانی‌ كه در پشت‌ پرده‌ای‌ بافته‌ از چوخه‌ منتظر اجرای‌ دستور می‌بود) شد و پس‌ از چندی‌ با حقوق‌ و مرتبۀ بیگلربیگی‌ روم‌ ایلی‌ بازنشسته‌ شد. 
اسماعیل‌ پاشا در 1089ق‌/ 1678م‌ به‌ مقام‌ توقیعی‌ یا طغرایی‌ رسید و به‌همین‌سبب‌، به‌نشانچی‌ شهرت‌یافت‌. در1091ق‌ معزول‌، ودر 1092ق‌ بار دیگر به‌ این‌ مقام‌ منصوب‌ شد. در ناآرامیهای‌ زمان‌ محمد چهارم‌ در 1098ق‌ به‌ وزارت‌ رسید و مدت‌ یك‌ ماه‌ نیز در غیاب‌ مصطفی‌ پاشا كوپریلی‌زاده‌ قائم‌مقام‌ صدراعظم‌ شد. پس‌ از كشته‌ شدن‌ صدراعظم‌ سیاوش‌ پاشا به‌دست‌ شورشیان‌، خاتم‌ صدارت‌ در اواخر ربیع‌الآخر 1099/ فوریۀ 1688 به‌ وی‌ داده‌ شد (شیخی‌، 47- 48؛ ثریا، 354- 355). مفتی‌ و قاضی‌ استانبول‌ نیز به‌ سبب‌ سستی‌ در مقابله‌ با شورشی‌ كه‌ به‌ قتل‌ سیاوش‌ پاشا انجامیده‌ بود، معزول‌ شدند (هامر پورگشتال‌، VI/ 506) و اسماعیل‌ پاشا در مقام‌ اتابك‌ دولت‌ زمام‌ امور را در دست‌ گرفت‌. فرائضی‌زاده‌ (2/ 972) آغاز صدارت‌ او را 20 جمادی‌ الآخر 1099 آورده‌ كه‌ با توجه‌ به‌ صدارت‌ 69 روزه‌ (عثمان‌زاده‌، 114؛ هامر پورگشتال‌، VI/ 510)  و یا 61 روزه‌اش‌ (اوزون‌ چارشیلی‌، III(2)/ 428) و نیز تاریخ‌ عزل‌ وی‌ در 27 جمادی‌الآخر (شیخی‌، همانجا) و یا اول‌ رجب‌ همان‌سال‌ (طیارزاده‌،همانجا؛ فرائضی‌زاده‌، 2/ 974)، درست‌ به‌نظر نمی‌رسد. 
اسماعیل‌ كه‌ مردی‌ آرام‌ و صوفی‌ مشرب‌ بود، چون‌ صدارت‌ یافت‌، با تندرویها و آزار و اذیت‌ افراد بی‌گناه‌ موجب‌ ناخشنودی‌ دولتمردان‌ شد. از این‌رو، در عزلش‌ كوشیدند. بعد از ابلاغ‌ فرمان‌ عزل‌، چند روزی‌ در خانه‌اش‌ در كنار بسفر در آناتولی‌ حصار تحت‌نظر بود؛ آنگاه‌ به‌ قواله‌ (كاوالا) فرستاده‌ شد و در قلعۀ آنجا زندانی‌، و سپس‌ به‌ جزیرۀ رودس‌ تبعید شد (شیخی‌، همانجا). اسماعیل‌ پاشا با خانوادۀ كوپریلی‌ به‌شدت‌ مخالف‌ بود و آنان‌ را به‌ جمع‌آوری‌ ثروت‌ و سوءاستفاده‌ از قدرت‌ متهم‌ می‌كرد؛ به‌همین‌ سبب‌، بعد از آنكه‌ فاضل‌ مصطفی‌ پاشا كوپریلی‌ به‌ صدارت‌ رسید، درصدد انتقام‌ برآمد و شكایت‌ و خونخواهی‌ وارث‌ زین‌العابدین‌ پاشا بیگلربیگی‌ روم‌ ایلی‌ را كه‌ به‌ ناحق‌ كشته‌ شده‌ بود، بهانه‌ قرار داد و دستور قتل‌ او را صادر كرد و اسماعیل‌ در تبعیدگاهش‌ به‌ قصاص‌ زین‌العابدین‌ پاشا كشته‌ شد (طیارزاده‌، عثمان‌زاده‌، همانجاها؛ هامر پورگشتال‌، VI/ 553). 

مآخذ

ثریا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهیر عثمانیه‌ )، استانبول‌، 1308م‌؛ شیخی‌ محمد افندی‌، وقایع‌ الفضلاء ( ذیل‌ شقائق‌ نعمانیه‌ )، استانبول‌، 1989م‌؛ طیارزاده‌، احمد عطا، تاریخ‌، استانبول‌، 1293ق‌؛ عثمان‌زاده‌، تائب‌ احمد، حدیقۀ الوزراء، استانبول‌، 1271ق‌؛ فرائضی‌زاده‌، تاریخ‌ گلشن‌ معارف‌، استانبول‌، 1252ق‌؛ نیز: 

Hammer- Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Graz, 1965; Uzunçarsılı, I. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982. 
علی‌اكبر دیانت‌