اسماء بنت عمیس

اَسْماءْ بِنْت‌ عُمَيْس‌ (د پس‌ از 40ق‌/ 660م‌)، از زنان‌ صحابی‌. پدرش‌ عميس‌ بن‌ مَعَد، از قبيلۀ قحطانی‌ بنی‌ خثعم‌ بن‌ انمار و مادرش‌ هند دختر عون‌ بن‌ زهير حِميري‌ بود (كلبی‌، 1/ 356، 358). 
از تاريخ‌ ولادت‌ او اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌، اما می‌دانيم‌ كه‌ به‌ همراه‌ همسرش‌ جعفر بن‌ ابی‌ طالب‌ اسلام‌ آورد و از اين‌ رو جزو نخستين‌ مسلمانان‌ بود (نك‍ : ابن‌ اسحاق‌، 143؛ ابن‌ سعد، 8/ 280). در سال‌ هفتم‌ بعثت‌ همراه‌ همسرش‌ به‌ حبشه‌ هجرت‌ كرد (ابن‌ هشام‌، 1/ 346). در دوران‌ مهاجرت‌ 3 فرزند به‌ نامهاي‌ عبدالله‌، محمد و عون‌ به دنيا آورد (كلبی‌، 1/ 358). در 7ق‌ همراه ديگر مهاجران‌ به‌ مدينه‌ بازگشت‌ و در 8ق‌ همسرش‌ جعفر را در جنگ‌ موته‌ از دست‌ داد. پس‌ از آن‌ به‌ همسري‌ ابوبكر درآمد و محمد را در سال‌ حجۀ الوداع‌ به دنيا آورد. به‌ هنگام‌ بيماري‌ پيامبر (ص‌) نيز بر بالين‌ آن‌ حضرت‌ بود (نك‍ : ابن‌ هشام‌، 4/ 300؛ بلاذري‌، 1/ 545). سپس‌ همسر امام‌ علی‌ (ع‌) شد و به‌ گفتۀ كلبی‌ (همانجا) دو فرزند وي‌ يحيی‌ و عون‌ حاصل‌ اين‌ ازدواج‌ بود (نيز نك‍ : ابن‌ سعد، 8/ 280، 285؛ بلاذري‌، 1/ 447). يحيی‌ در كودكی‌ درگذشت‌ (ابوالفرج‌، 21)، اما از آنجا كه دربارۀ عون‌ اختلاف‌ هست‌، بعيد نيست‌ كه‌ ميان‌ او و عون‌ بن‌ جعفر خلطی‌ رخ‌ داده‌ باشد (نك‍ : ابن‌ قتيبه‌، 210؛ ابن‌ عبدالبر، 4/ 1785؛ قس‌: طبري‌، 5/ 154، كه‌ به‌ جاي‌ عون‌ از محمد ياد كرده‌ است‌). 
از زمان‌ دقيق‌ مرگ‌ اسماء اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌؛ هر چند دو تاريخ‌ 38ق‌ و پس‌ از 60ق‌ براي‌ سال‌ مرگ‌ او در برخی‌ مآخذ آمده‌ (نك‍ : صفدي‌، 9/ 53؛ ابن‌ كثير، 7(4)/ 331)، اما در جايی‌ تنها به‌ ادامۀ زندگی‌ او پس‌ از شهادت‌ امام‌ علی‌ (ع‌) اشاره‌ شده‌ است‌ (نك‍ : ذهبی‌، 2/ 287؛ ابن‌ حجر، 2/ 589). از نكات‌ مهم‌ و برجسته در زندگی‌ اسماء، پيوند او با خاندان‌ امام‌ علی‌ (ع‌) است‌: وي‌ از معدود كسانی‌ بود كه در مراسم‌ كفن‌ و دفن‌ شبانه‌ و اسرارآميز حضرت‌ فاطمه‌ (ع‌) حضور داشت‌ (نك‍ : بلاذري‌، 1/ 405؛ حاكم‌، 3/ 163-164) و حتی‌ گفته‌اند، در مراسم‌ ازدواج‌ امام‌ علی‌ (ع‌) با حضرت‌ فاطمه‌ (ع‌) نيز حضور داشته‌ است‌، اما با توجه‌ به‌ تاريخ‌ اين‌ ازدواج‌ در 2ق‌ و بازگشت‌ اسماء از حبشه‌، اين‌ نكته‌ بعيد به‌ نظر می‌رسد (نك‍ : همو، 3/ 159؛ گنجی‌، 302-303؛ قس‌: اربلی‌، 1/ 365-367؛ امين‌، 3/ 307). ظاهراً به دليل‌ همين‌ پيوند نزديك‌ و صادقانه‌ بوده‌ كه در منابع‌ شيعی‌ از او به‌ نيكی‌ ياد شده‌ است‌، چنانكه‌ بر اساس‌ رواياتی‌، امامان‌ باقر و صادق‌ (ع‌) او را ستوده‌اند (نك‍ : كشی‌، 63 -64؛ ابن‌ بابويه‌، 2/ 363). 
اسماء احاديثی‌ نيز از پيامبر (ص‌) روايت‌ كرده‌ است‌ (واقدي‌، 2/ 766؛حميدي‌، 1/ 158؛ مزي‌،11/ 259-263) و از وي‌نيز كسانی‌چون‌ فرزندش‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر، سعيد بن‌ مسيب‌ و عروۀ بن‌ زبير و ديگران‌ روايت‌ كرده‌اند (نك‍ : ذهبی‌، همانجا). يعقوبی‌ (2/ 101) از يك‌ «كتاب‌» نزد اسماء بنت‌ عميس‌ نام‌ برده‌ كه‌ ظاهراً مشتمل‌ بر سخنان‌ پيامبر (ص‌) بوده‌ است‌ و از آنجا كه‌ اسماء، از نزديكان‌ پيامبر (ص‌) و خاندان‌ آن‌ حضرت‌ به‌ شمار می‌رفت‌، قدمت‌ وجود چنين‌ متنی‌ در نهايت‌ درجۀ اهميت‌ و ارزش‌ قرار می‌گيرد، اما با توجه‌ به‌ سكوت‌ منابع‌، دقت‌ بيشتر در جزئيات‌ اين‌ متن‌ و صحت‌ انتساب‌ آن‌، امكان‌ پذير به‌ نظر نمی‌رسد (نيز نك‍ : S , EI2). 

مآخذ

ابن‌ اسحاق‌، محمد، السير و المغازي‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1978م‌؛ ابن‌ بابويه‌، محمد، الخصال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ اكبر غفاري‌، قم‌، 1362ش‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تقريب‌ التهذيب‌، به‌ كوشش‌ عبدالوهاب‌ عبداللطيف‌، بيروت‌، 1395ق‌/ 1975م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1380ق‌/ 1960م‌؛ ابن‌ قتيبه‌، عبدالله‌، المعارف‌، به‌ كوشش‌ ثروت‌ عكاشه‌، قاهره‌، 1388ق‌/ 1969م‌؛ ابن‌ كثير، البدايۀ؛ ابن‌ هشام‌، عبدالملك‌، السيرۀ النبويۀ، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1355ق‌/ 1936م‌؛ ابوالفرج‌ اصفهانی‌، مقاتل‌ الطالبيين‌، به‌ كوشش‌ احمد صقر، 1949م‌؛ اربلی‌، علی‌، كشف‌ الغمۀ، تبريز، 1381ق‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعۀ، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، 1403ق‌؛ بلاذري‌، احمد، انساب‌ الاشراف‌، به‌ كوشش‌ محمد حميدالله‌، قاهره‌، 1959م‌؛ حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌، حيدرآباد دكن‌، 1341ق‌؛ حميدي‌، عبدالله‌، المسند، به‌ كوشش‌ حبيب‌ الرحمان‌ اعظمی‌، حيدرآباد دكن‌، 1380-1382ق‌؛ ذهبی‌، محمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط و ديگران‌، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛ صفدي‌، خليل‌، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛ طبري‌، تاريخ‌؛ كشی‌، محمد، معرفۀ الرجال‌، اختيار طوسی‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ مصطفوي‌، مشهد، 1348ش‌؛ كلبی‌، هشام‌، نسب‌ معدو اليمن‌ الكبير، به‌ كوشش‌ ناجی‌ حسن‌، بيروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ گنجی‌، محمد، كفايۀ الطالب‌، به‌ كوشش‌ محمد هادي‌ امينی‌، تهران‌، 1404ق‌؛ مزي‌، يوسف‌، تحفۀ الاشراف‌، بمبئی‌، 1400ق‌/ 1980م‌؛ واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛ يعقوبی‌، احمد، تاريخ‌، بيروت‌، دارصادر؛ نيز:

حسن‌ يوسفی‌ اشكوري‌