اسلام آباد غرب

اِسْلام‌آبادِ غَرْب‌، نام‌ شهرستان‌ و شهر مركز آن‌ واقع‌ در استان‌ كرمانشاه‌. 

شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌

اين‌ شهرستان‌ از شرق‌ به‌ شهرستان‌ كرمانشاه‌، از شمال‌ به‌ شهرستان‌ جوانرود، از غرب‌ به‌ شهرستان‌ سر پل‌ زهاب‌ و از جنوب‌ به‌ استان‌ ايلام‌ محدود می‌شود ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 25). شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ با 5/ 671 ،4كم 2 مساحت‌ در قسمت‌ مركزي‌ استان‌ كرمانشاه‌ واقع‌ شده‌، و شهر كِرِند نيز در اين‌ شهرستان‌ واقع‌ است‌ (همان‌، 17، 25). همچنين‌ اين‌ شهرستان‌ به‌ 3 بخش‌ با نامهاي‌ حميل‌، كرند و مركزي‌ و 12 دهستان‌ تقسيم‌ می‌شود و مجموعاً داراي‌ 501 آبادي‌ است‌ (همان‌، 17، 18). ارتفاع‌ متوسط آن‌ از سطح‌ دريا 346 ،1متر گزارش‌ شده‌ است‌ (همان‌، 37). 

ويژگيهاي‌ طبيعی‌

ناهمواريهاي‌ ناحيۀ اسلام‌آباد غرب‌ بخشی‌ از پيشكوههاي‌ زاگرس‌ به‌شمار می‌آيد كه‌ به‌صورت‌ موازي‌ از شرق‌ به‌ غرب‌ كشيده‌ شده‌ ( جغرافياي‌ كامل‌...، 1/ 408)، و دشتهاي‌ مرتفع‌ در ميان‌ آنها شكل‌ گرفته‌، و سبب‌ ايجاد گذرگاههاي‌ عمده در اين‌ ناحيه‌ شده‌ است‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 3). مهم‌ترين‌ ارتفاعات‌ اين‌ ناحيه‌ اينهاست‌: پاطاق‌، نوا كوه‌ (كوه‌ نوح‌)، دالاهو، قلعه ‌قاضی‌ و نسار كه‌ عموماً در فصل ‌زمستان‌ پوشيده‌ از برفند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). ارتفاعات‌ نواكوه‌ و دالاهو در واقع‌ حدفاصل‌ مناطق‌ گرمسيري‌ و سردسيري‌ استان‌ كرمانشاه‌ به‌شمار می‌روند. نوا كوه‌ از اطراف‌ كرند و به‌ موازات‌ راه‌ اصلی‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ امتداد می‌يابد و در گردنۀ پاطاق‌ به‌ ارتفاعات‌ دالاهو می‌پيوندد و ارتفاع‌ بلندترين‌ قلّۀ آن‌ از سطح‌ دريا 442 ،2متر است‌( آمارنامۀ استان ‌كرمانشاه‌، 5؛ نقشۀ عمليات‌...). ارتفاعات‌ دالاهو نيز از منطقۀ پاطاق‌ در جهت‌ شمال‌ به‌ طرف‌ ريجاب‌ كشيده‌ می‌شود و ارتفاع‌ بلندترين‌ قلّۀ آن‌ از سطح‌ دريا 250 ،2متر است‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، همانجا). دشتهاي‌ حاصل‌خيز اين‌ ناحيه‌ كه‌ مهم‌ترين‌ آنها ماهی‌ دشت‌، كرند، راوند و بيونيچ‌ است‌، در ميان‌ اين‌ رشته‌ ارتفاعات‌ قرار دارد ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). 
شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ آب‌ و هوايی‌ نيمه‌خشك‌ با زمستانهاي‌ سرد و تابستانهاي‌ گرم‌ و خشك‌ دارد و تحت‌ تأثير سيستم‌ مديترانه‌اي‌ است‌. از اين‌رو باران‌ سالانه‌ بيشتر در فصلهاي‌ زمستان‌ و بهار فرو می‌ريزد ( گزارش‌...، 1/ ب‌؛ طرح‌ توسعه‌...، 2/ 381). معدل‌ حداكثر و حداقل‌ دما در دورۀ 6 ساله‌ (1365-1370ش‌) در ايستگاه‌ سينوپتيك‌ اسلام‌آباد غرب‌ به‌ ترتيب‌ 2/ 40 و 7/ 17- سانتی‌گراد، و شمار روزهاي‌ يخ‌بندان‌ 5/ 102 روز برآورد شده‌، و ميانگين‌ بارش‌ سالانه‌ طی‌ همان‌ سالها 516 ميلی‌متر محاسبه‌ شده‌ است‌ (نك‍ : سالنامه‌... ). مرفولوژي‌ كوهستانی‌ و ريزشهاي‌ جوّي‌ نسبتاً زياد، سبب‌ سرچشمه‌ گرفتن‌ چندين‌ رود در اين‌ ناحيه‌ شده‌ است‌، مانند زيمكان‌، شامار، كرند، راوند، مِرِگ‌ و الوند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). رود كرند از ميان‌ شهر اسلام‌آباد غرب‌ عبور می‌كند و سپس‌ به‌ نام‌ راوند به‌سوي‌ جنوب‌ منحرف‌ می‌شود و همانند رود مرگ‌ پس‌ از ورود به‌ حوضۀ علياي‌ كرخه‌، سرانجام‌ به‌ رودخانۀ سيمره‌ می‌پيوندد. رودهاي‌ زيمكان‌ و الوند نيز از كشور خارج‌ می‌شوند و به‌سوي‌ خاك‌ عراق‌ جريان‌ می‌يابند ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 11، 12، 13). 
پوشش‌ گياهی‌ ناحيه در بلنديها شامل‌ جنگلهاي‌ بلوط (كيهان‌، 2/ 455؛ كريمی‌، 59، 60؛ آمارنامۀ استان‌ باختران‌، شش‌) و چند نوع‌ درخت‌ ميوۀ جنگلی‌، و در دره‌هاي‌ مرطوب‌، درختان‌ زبان‌ گنجشك‌، مورد و توت‌ است‌ (همانجا). همچنين‌ چشمه‌هايی‌ در اين‌ ناحيه‌ وجود دارد كه‌ از آن‌جمله‌ هرسم‌، كرند، گوراجو، توتشاي‌ و بابا مقصود شهرت‌ بيشتري‌ دارند ( جغرافياي‌ كامل‌، 1/ 409). 

جمعيت‌

در 1365ش‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ 466 ،229نفر جمعيت‌ داشته‌ ( سرشماري‌ عمومی‌...، 1)، و در 1370ش‌، جمعيت‌ آن‌، 871 ،236نفر ( 462 ،40خانوار) با 761 ،122نفر مرد و 110 ،114نفر زن‌ گزارش‌ شده‌ است‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 66) كه‌ بر اين‌ اساس‌ نسبت‌ جنسی‌ برابر 6/ 107 به‌دست‌ می‌آيد. از اين‌ شمار جمعيت‌، 2/ 37% آنها در شهرها و 1/ 59% در روستاها زندگی‌ می‌كنند و بقيه‌ (7/ 3%) غير ساكنند (همانجا). 

اقتصاد

فعاليت‌ اقتصادي‌ اهالی‌ به‌ترتيب‌ اهميت‌ چنين‌ است‌: زراعت‌، دامداري‌، باغداري‌ و پرورش‌ طيور و زنبور عسل‌ ( فرهنگ‌روستايی‌، 139). در 1370-1371ش‌ سطح‌ زير كشت‌ محصولات‌ كشاورزي ‌شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ 690 ،137هكتار بود كه‌ 240 ،129هكتار آن‌ به‌ شيوۀ ديم‌ و 450 ،8هكتار آن‌ به‌ شيوۀ آبی‌ بهره‌برداري‌ شده‌ است‌. از اين‌ مقدار 58 هزار هكتار به‌ كشت‌ گندم‌ آبی‌ و ديم‌ و 900 ،25هكتار به‌ كشت‌ جو آبی‌ و ديم‌ اختصاص‌ داشته‌ است‌. ساير محصولات‌ آن‌ حبوبات‌ (خصوصاً نخود)، نباتات‌ صنعتی‌ و علوفه‌اي‌، سبزيجات‌، صيفی‌ و ميوه‌ بوده‌ است‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 186- 195). منابع‌ آب‌ كشاورزي‌ اين‌ شهرستان‌ از رودخانه‌هاي‌ فصلی‌ و دائمی‌، چشمه‌، چاههاي‌ عميق‌ و نيمه‌عميق‌ و قناتها تأمين‌ می‌شود ( فرهنگ‌ آباديها...، ده‌، يازده‌). نگهداري‌ و پرورش‌ دام‌، دومين‌ فعاليت‌ اقتصادي‌ اهالی‌ اين‌ شهرستان‌ به‌شمار می‌رود، به‌گونه‌اي‌ كه در 1365ش‌، 135 ،259رأس‌ گوسفند و بره‌، 540 ،115رأس‌ بز و بزغاله‌ و 304 ،46رأس‌ گاو و گوساله در اين‌ نواحی‌ پرورش‌ و نگهداري‌ می‌شدند ( فرهنگ‌ روستايی‌، 163). در گذشته‌ پشم‌ به دست‌ آمده‌ از دام‌ اين‌ نواحی‌ به‌ كشور عراق‌ حمل‌ می‌شده‌ است‌ (كيهان‌، همانجا). از صنايع‌دستی‌ و رايج‌ در اين‌ شهرستان‌ می‌توان‌ از ريسندگی‌ و بافندگی‌ الياف‌، گليم‌بافی‌، قالی‌بافی‌، تهيۀ نمد، زيلو، جاجيم‌ و گيوه‌ نام‌ برد ( فرهنگ‌ اقتصادي‌، «6/ 1»). 

ديگر ويژگيها

ساكنان‌ شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌ داراي‌ مذهب‌ تشيع‌ و اهل‌ حق‌ هستند و به‌طور عمده‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ و گويش‌ كردي‌ سخن‌ می‌گويند ( جغرافياي‌ كامل‌، همانجا). اين‌ شهرستان‌ محل‌ ييلاق‌ و قشلاق‌ عشاير متعددي‌ است‌. براساس‌ آمار ارائه‌ شده‌، سالانه‌ 736 ،25نفر ( 580 ،3خانوار) در فصل‌ تابستان‌ و 913 ،8نفر ( 242 ،1خانوار) از عشاير در فصل‌ زمستان‌ به‌ اين‌ شهرستان‌ رفت‌ و آمد دارند. اين‌ عشاير به‌طور عمده‌ از ايلات‌ قلخانی‌، كلهر، كرند، گوران‌ و سنجابی‌ هستند ( سرشماري ‌اجتماعی‌...،20). امكانات‌ آموزشی‌ اين‌شهرستان‌ شامل‌ 515 دبستان‌، 80 مدرسۀ راهنمايی‌ و 20 دبيرستان‌ است‌. همچنين‌ خدمات‌ درمانی‌ اين‌ شهرستان‌ شامل‌ يك‌ بيمارستان‌، 18 درمانگاه‌، 7 آزمايشگاه‌ و 7 داروخانه‌ است‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 146). 

شهر اسلام‌آباد غرب‌

اين‌ شهر با 46 و 31 طول‌ و 34 و 6 عرض‌ جعرافيايی‌در ارتفاع‌ 330 ،1متري‌از سطح‌دريا قرار گرفته‌ است ‌(پاپلی‌، 59) و با شهر كرمانشاه‌ (مركز استان‌)، 56 كم فاصله دارد ( جغرافياي‌ كامل‌، 409؛ قس‌: نقشۀ راهنما...). اسلام‌آباد به‌ علت‌ قرار گرفتن‌ در مسير ارتباطی‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ - خسروي‌ (در كنار مرز) از اهميتی‌ ويژه‌ برخوردار است‌. ادامۀ اين‌ مسير در خاك‌ عراق‌ از خانقين‌ به‌ بغداد منتهی‌ می‌شود. جادۀ ديگري‌ نيز از شرق‌ اسلام‌آباد از راه‌ كرمانشاه‌ - قصر شيرين‌ منشعب‌ شده‌، در محل‌ پل‌ دختر به‌ راه‌ اصلی‌ تهران‌ - خرمشهر می‌پيوندد (كردوانی‌، 39؛ نيز نك‍ : نقشۀ راهنما). 
شهر اسلام‌آباد و پيرامون‌ آن‌ به‌ واسطۀ مجاورت‌ با تمدنهاي‌ باستانی‌ عيلامی‌، كاسی‌ و بابلی‌ آثاري‌ از آنها را در خود جاي‌ داده‌ است‌ (كردوانی‌، 50). با توجه‌ به‌ آثار به دست‌ آمده‌ از تپۀ چغاگاوانه‌، واقع‌ در مركز شهر اسلام‌آباد غرب‌، به‌ نظر می‌رسد كه‌ قدمت‌ آن‌ به‌ سدۀ 9 تا اواسط سدۀ 7ق‌ م‌ باز می‌گردد (همو، 46). آثار آتش‌سوزي‌ كه در طبقات‌ حفاري‌ شدۀ اين‌ تپه‌ به دست‌ آمده‌، احتمالاً ناشی‌ از حملات‌ پياپی‌ آشوريان‌، طی‌ همان‌ قرنها به‌ اين‌ شهر بوده‌ است‌ (همو، 49). آثاري‌ از جمله‌: زيورآلات‌ برنزي‌، بشقابهايی‌ به‌ سبك‌ ظروف‌ يافت‌ شده در لرستان‌ و نيز نوارهايی‌ از سولفيد مس‌ طبيعی‌ از هزارۀ 3 يا 4ق‌م‌، از اين‌ تپه‌ به دست‌ آمده‌ است‌ (ماتسون‌، 132 ؛ نيز نك‍ : استاين‌، 420). از ديگر آثار يافت‌ شده‌، يك‌ مُهر استوانه‌اي‌ با 3 رديف‌ خط ميخی‌ بابلی‌، مربوط به‌ هزارۀ 2 ق‌ م‌ و چند مجسمه‌ از الهۀ كيريرشه‌ است‌ كه داراي‌ ويژگيهاي‌ عيلامی‌ است‌. الهۀ كيريرشه‌، گال‌ و اينشوشيناك‌ خدايان‌ سه‌گانه‌اي‌ را تشكيل‌ می‌دادند (كردوانی‌، 46، 50؛ قس‌: ماتسون‌، 293). تپۀ چغاگاوانه‌ با وسعت‌ يك‌ كم 2 شهر بزرگی‌ بوده‌ است‌ و شايد همان‌ «شيماش‌» يكی‌ از 3 پايتخت‌ عيلام‌ باشد كه در سالنامه‌هاي‌ آشوري‌ از آن‌ ياد شده‌ است‌ و كاوشگران‌ مدتها در جست‌ و جوي‌ آن‌ بوده‌اند (كردوانی‌، 51؛ قس‌: ماتسون‌، همانجا). 
در دورۀ اسلامی‌ نيز، جغرافيانگاران‌ در ذكر منزلگاههايی‌ كه‌ از كرمانشاه‌ به‌ بين‌النهرين‌ منتهی‌ می‌شده‌ است‌، به‌ ترتيب‌ از كرمانشاه‌ - زبيديه‌ - مرج‌ القلعه‌ - حلوان‌ و ... نام‌ برده‌اند (يعقوبی‌، 270؛ ابن‌ رسته‌، 165-166؛ ابن‌ حوقل‌، 359؛ اصطخري‌، 195، 196؛ مقدسی‌، 135، 401؛ياقوت‌،4/ 68). لسترنج‌،زبيديه‌ را با موقعيت‌كنونی‌ اسلام‌آباد غرب‌ يكی‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 192 )، اما اين‌ نظر را قطعی‌ نمی‌توان‌ دانست‌. در دوره‌هاي‌ بعد اين‌ نقطه‌ هارون‌آباد نام‌ گرفت‌ و محل‌ سكناي‌ رؤساي‌ ايل‌ كلهر شد(ابوالحسن‌،152؛ ناصرالدين‌شاه‌، 76؛معصوم‌عليشاه‌،3/ 569؛ اوبن‌، 353). در 1164ق‌/ 1751م‌ هنگام‌ حملۀ نخست‌ كريم‌خان‌ زند به‌ كرمانشاهان‌ گروهی‌ از سران‌ كلهر همراه‌ ابوالحسن‌ گلستانه‌ وزير آن‌ سامان‌ در هارون‌ آباد به‌ پيشواز وي‌ رفتند (ابوالحسن‌، همانجا) و دو سال‌ بعد كريم‌خان‌، علی‌ مردانخان‌ يكی‌ از مخالفينش‌ را كه‌ توانسته‌ بود در كرمانشاه‌ نيرويی‌ فراهم‌ آورد، در هارون‌آباد شكست‌ داد (قدّوسی‌، 437). سپس‌ در 1334ق‌/ 1916م‌، در حكومت‌ نظام‌السلطنه‌، هارون‌آباد كه‌ روستايی‌ داراي‌ موقعيت‌ سوق‌الجيشی‌ بود، مدتی‌ زيرسلطۀ سپاهيان‌ روسی‌ قرار گرفت‌ (بلوشر، 58). در سفرنامۀ جهانگردان‌ اروپايی‌ كه‌ ميان‌ نجد ايران‌ و بين‌النهرين‌ به‌ ويژه‌ از راه‌ گردنۀ پاطاق‌ به‌ سوي‌ كرمانشاه در رفت‌ و آمد بودند، نام‌ هارون‌آباد بارها آمده‌ است‌. از آن‌ جمله‌اند: سفرنامه‌هاي‌ پيترو دلاواله در 1617م‌ (ص‌ 13)، ژان‌ اوتر در 1739م‌ (ص‌ 181)، راولينسون‌ در 1836م‌ (ص‌ 38)، كنت‌ لوران‌ دوسرسی‌ در 1829-1840م‌ (ص‌ 231)، سرهنگ‌ چريكف‌ روسی‌ در 1851م‌ (ص‌ 140)، ژاك‌ دومرگان‌ در 1891م‌ (ص‌ 63)، اوژن‌ اوبن‌ در 1907م‌ (همانجا) و بلوشر در 1916م‌ (همانجا). 
در سدۀ اخير هارون‌آباد كه‌ روستايی‌ از بخش‌ باوندپور به‌ شمار می‌آمد ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌...، 5/ 269)، به‌تدريج‌ توسعه‌ يافت‌ و صورت‌ شهري‌ بالنسبه‌ مهم‌ يافت‌ (رزم‌آرا، 35). به‌ويژه‌ پس‌ از احداث‌ كارخانۀ قند تغييراتی‌ در ظاهر شهر پديد آمد ( فرهنگ‌ جغرافيايی‌، همانجا؛ جغرافيا و اسامی‌...، 24). 
در آغاز سدۀ 14ش‌ اين‌ شهر شاه‌آباد نام‌ گرفت‌ (رزم‌آرا، همانجا) و با پيروزي‌ انقلاب‌ اسلامی‌ اسلام‌آباد ناميده‌ شد. در 1365ش‌ شهر اسلام‌آباد 177 ،73 نفر (542 ،13 خانوار) جمعيت‌ داشته‌ است‌ ( سرشماري‌ عمومی‌، 18) كه در 1370ش‌ به‌ 412 ،77 نفر ( 974 ،13 خانوار) رسيد. از اين‌ شمار 581 ،39مرد و 831 ،37 نفر زن‌ ( آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌، 69) گزارش‌ شده‌ است‌ و بدين‌سان‌ در مقابل‌ هر 100 نفر زن‌، تقريباً 105 نفر مرد بوده‌اند (همانجا). در 1365ش‌ از جمعيت‌ 6 ساله‌ و بالاتر اين‌ شهر 3/ 63% باسواد بودند كه‌ اين‌ نسبت‌ در ميان‌ مردان‌ 7/ 72 درصد و بين‌ زنان‌1/ 53% است‌ ( سرشماري‌ عمومی‌، همانجا). در طبقه‌بندي‌ شاغلان‌ نيز بر حسب‌ گروههاي‌ عمدۀ فعاليت‌، از جمعيت‌ شاغل‌ 10 ساله‌ و بيشتر اين‌ شهر، 2/ 4% در گروه‌ عمدۀ كشاورزي‌، دامپروري‌، شكار و ...، 4/ 6% در گروه‌ عمدۀ صنعت‌، 4/ 17% در گروه‌ عمدۀ ساختمان‌، و بقيه در ساير گروههاي‌ عمده‌ فعاليت‌ داشته‌اند (همانجا). 

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ باختران‌ (1363ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ باختران‌، تهران‌، 1364ش‌؛ آمارنامۀ استان‌ كرمانشاه‌ (1371ش‌)، سازمان‌ برنامه‌ و بودجۀ استان‌ كرمانشاه‌، تهران‌، 1372ش‌؛ ابن‌ حوقل‌، محمد، صورۀ الارض‌، ليدن‌، 1939م‌؛ ابن‌ رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفيسۀ، ليدن‌، 1891م‌؛ ابوالحسن‌ گلستانه‌، مجمل‌ التواريخ‌، به‌كوشش‌ مدرس‌ رضوي‌، تهران‌، 1320ش‌؛ اصطخري‌، ابراهيم‌، مسالك‌ الممالك‌، ليدن‌، 1927م‌؛ اوبن‌، اوژن‌، ايران‌ امروز، ترجمۀ علی‌اصغر سعيدي‌، تهران‌، 1362ش‌؛ اوتر، ژان‌، سفرنامه‌، ترجمۀ علی‌ اقبالی‌، تهران‌، 1363ش‌؛ بلوشر، ويپرت‌، سفرنامه‌، ترجمۀ كيكاووس‌ جهانداري‌، تهران‌، 1363ش‌؛ پاپلی‌ يزدي‌، محمدحسين‌، فرهنگ‌ آباديها و مكانهاي‌ مذهبی‌ كشور، مشهد، 1367ش‌؛ جغرافيا و اسامی‌ دهات‌ كشور، وزارت‌ كشو، تهران‌، 1329ش‌؛ جغرافياي‌ كامل‌ ايران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛ چريكف‌، سياحت‌نامه‌، ترجمۀ آبكار مسيحی‌، تهران‌، 1358ش‌؛ دلاواله‌، پيترو، سفرنامه‌، ترجمۀ شعاع‌الدين‌ شفا، تهران‌، 1348ش‌؛ راولينسون‌، هنري‌، سفرنامه‌، ترجمۀ سكندر امان‌ اللهی‌ بهاروند، تهران‌، 1362ش‌؛ رزم‌آرا، علی‌، جغرافياي‌ نظامی‌ ايران‌ (كرمانشاهان‌)، تهران‌، 1320ش‌؛ سالنامۀ هواشناسی‌ كشور، اسلام‌آباد غرب‌، 1987-1992م‌؛ سرسی‌، لوران‌، ايران‌ در 1839-1840م‌، ترجمۀ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ سرشماري‌ اجتماعی‌ - اقتصادي‌ عشاير كوچنده‌ (1366ش‌)، جمعيت‌ عشايري‌ دهستانها، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ سرشماري‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتايج‌ تفصيلی‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1368ش‌؛ طرح‌ توسعۀ اقتصادي‌ كرمانشاهان‌، سازمان‌ برنامه‌، تهران‌، 1354ش‌؛ فرهنگ‌ آباديهاي‌ كشور، سرشماري‌ عمومی‌ كشاورزي‌، 1367ش‌، استان‌ باختران‌، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ فرهنگ‌ اقتصادي‌، شهرستان‌ اسلام‌آباد غرب‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363 ش‌ ؛ فرهنگ‌ جغرافيايی‌ ايران‌ (آباديها) استان‌ 5 كردستان‌ ، دايرۀ جغرافيايی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1331ش‌؛ فرهنگ‌ روستايی‌ (1365)، كل‌ كشور، مركز آمار ايران‌، تهران‌، 1369ش‌؛ قدوسی‌، محمدحسين‌، نادرنامه‌، مشهد، 1339ش‌؛ كردوانی‌، محمود، «كاوشهاي‌ علمی‌ تپۀ چغاگاوانۀ شاه‌آباد غرب‌»، باستان‌شناسی‌ و هنر ايران‌، تهران‌، 1350ش‌، شم 7، 8؛ كريمی‌، بهمن‌، جغرافی‌ مفصل‌ تاريخی‌ غرب‌ ايران‌، تهران‌، 1316ش‌؛ كيهان‌، مسعود، جغرافياي‌ مفصل‌ ايران‌، تهران‌، 1310ش‌؛ گزارش‌ وضع‌ موجود و گذشتۀ بخشهاي‌ مختلف‌ استان‌ باختران‌، سازمان‌ برنامه‌ و بودجه‌، تهران‌، 1361ش‌؛ مرگان‌، ژاك‌، ايران‌، مطالعات‌ جغرافيايی‌، ترجمۀ كاظم‌ وديعی‌، تبريز، 1339ش‌؛ معصوم‌عليشاه‌، محمد معصوم‌، طرائق‌ الحقائق‌، به‌كوشش‌ محمدجعفر محجوب‌، تهران‌، 1318ش‌؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسيم‌، ليدن‌، 1906م‌؛ ناصرالدين‌شاه‌، سفرنامۀ عتبات‌، به‌كوشش‌ ايرج‌ افشار، تهران‌، 1363ش‌؛ نقشۀ راهنماي‌ كشور جمهوري‌ اسلامی‌ ايران‌، گيتاشناسی‌، تهران‌، شم 165؛ نقشۀ عمليات‌ مشترك‌ (زمينی‌)، ادارۀ جغرافيايی‌ ارتش‌، تهران‌، سري‌ ، K551 برگ‌ 38-7 NI؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ يعقوبی‌، احمد، البلدان‌، ليدن‌، 1891م‌؛ نيز: 

Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate. London, 1966; Matheson, S. A., Persia: An Archaeological Guide, London, 1976; Stein, A., Old Routes of Western Irān, London, 1940. 
مژگان‌ نظامی‌